यांत्रिक अभियांत्रिकी – मराठी विश्वकोश प्रथमावृत्ती

अ

आ. १ ठिणगी-प्रज्वलन-पद्धतीच्या एंजिनाचे घटक, (१) सिलिंडर, (२) दट्ट्या, (३) सिलिंडराचे टोपण, (४) संयोगदांडा, (५) भुजादंड, (६) कॅमदंड, (७) पाण्याचे आवरण, (८) चोषण-झडप, (९) ठिणगी-प्लग, (१०) हवा गाळणी, (११) मुख्य धारवा, (१२) भुजा-पेटी.

अंतर्ज्वलन – एंजिन

आ. १. क्रॉस्बी एंजिन-निर्देशक. (१) दट्ट्या बसविण्याचा सिलिंडर, (२) प्रमाणबद्ध स्प्रिंग, (३)लेख, (४) गोल डबा, (५) एंजिनाच्या सिलिंडरला जोडणारी नळी.

अश्वशक्ति

आ

आ. १. बहि:सूत्रक

आटे पाडणे

आर्किमिडीज स्क्रू : (१) नळकांडे, (२) पत्र्याचा पडदा, (३) धारवा, (४) हस्तक.

आर्किमिडीज स्क्रू

आ. १ (अ). उपवाहनाचा आस

उ

आ. १. भक्कम टेक्यांचा डेरिक : (१) पहिल्या रहाटाकडे, (२) दुसऱ्या रहाटाकडे, (३) जिब

उच्चालक यंत्रे

उत्पादन अभियांत्रिकी

आ. १. उष्णता विनिमयक - सामान्य रचना (१) नलिकांच्या आतून जाणारा द्रायू आत घेण्याचे तोंड, (२) नलिकांच्या आतून जाणारा द्रायू बाहेर नेण्याचे तोंड, (३) नलिकांच्या बाहेरून जाणारा द्रायू आत घेण्याचे तोंड, (४) नलिकांच्या बाहेरून जाणारा द्रायू बाहेर नेण्याचे तोंड.

उष्णता विनिमयक

ऊ

ऊर्जा

ए

एंजिन

ओ

ओटो, नीकोलाउस आउगुस्ट

आ. १. आंशिक अपमध्य ओतकाम : (१) साचापेटी, (२) धातुरस ओतण्याचे तोंड, (३) धातुरस, (४) साचापेटी फिरविणारा दंड.

ओतकाम

ख

खिळ्यांचे मुख्य प्रकार

ग

आ.१. वॉट गतिनियंता: (१) गोलक (वजन), (२) जोडदांडी, (३) अस्तनी, (४) फिरणारा दंड, (क्ष) नियंत्याची उंची.

गतिनियंता

आ. १. एक ठोकळ्याचा गतिरोधक : (१) फिरणारे चाक, (२) गतिरोधक ठोकळा, (३) ठोकळा चाकावर दाबून धरण्याचा दांडा.

गतिरोधक

घ

आ. १. घडाईने उत्पन्न होणारी रेषात्मक रचना

घडाई, धातूची

आ. १. द्रवीय शक्तीने चालणारा स्पष्ट विस्थापन जातीचा घनद्रव्य पंप. (अ) पंपातून घन मालाचे निष्कासन, (आ) पंपामध्ये घन मालाचे भरण : (१) पंपाच्या सिलिंडरात घनद्रव्य पडण्याचा मार्ग, (२) पंपातील घनद्रव्य पंपातून बाहेर पडण्याचा मार्ग, (३) पंपाचा सिलिंडर, (४) पंपातील दट्ट्या, (५) सबंध पंप वळविण्याची आधार खीळ, (६) दट्ट्या वर सरकविण्याचा द्रवीय सिलिंडर, (७) पंप वळविण्याचा द्रवीय सिलिंडर, (८) प्रवेश झडप, (९) निष्कास झडप.

घनद्रव्य पंप

च

आ. १. चक्री कर्तन यंत्रे : (अ) आडव्या तर्कूचे चक्री कर्तन यंत्र, (आ) उभ्या तर्कूचे चक्री कर्तन यंत्र.

चक्री कर्तन यंत्र

आ. १. टी. चूडी यांचे पाठशिवी करणाऱ्या दट्ट्यांचे एंजिन : य - पोकळीतीळ आवर्तन. (अ) चोषण, (आ) संपीडन, (इ) प्रज्वलन, (ई) प्रसरण, (उ) निष्कासन.

चक्रीय एंजिन

आ. १. तीन फळ्यांचे चाक

आ. १. तारांची चाळणी व तिच्यातील उघडीपी

चाळणे

छ

आ. १. चपटा छिद्रक : (१) चौरस सळई, (२) चपटा भाग, (३) कापणाऱ्या धारा.

छिद्रण यंत्र

आ. १. छिद्रणासाठी वापरावयाचा छिद्रपाट : (१) भोके पाडावयाची वस्तू (पट्ट), (२) छिद्रपाट, (३) खुंट्या, (४) अखंड पोलादी नळीचा मार्गणक, (५) भोके पाडावयाच्या जागा.

छिद्रपाट व धारक पकड

ज

आ. १. जलविद्युत संयंत्राची सर्वसाधारण योजना : (१) जलाशय, (१ अ) जलप्रवेश, (२) पोलादी नळ, (३) टरबाइन, (४) चोषण नलिका, (५) विद्युत् जनित्र, (६) अपगा.

जल टरबाइन

सूटसीमा निश्चित करण्याच्या दोन पद्धती : (अ) भोकावर आधारलेली, (आ) दांड्यावर आधारलेली.

जुळणी व मापसूट

झ

आ. १. गुडदी झडप : (१) गुडदी, (२) आरपार भोक, (३) गुडदी फिरविण्यासाठी हस्तक बसविण्याचा चौकोनी भाग, (४) काया, (५) मुखे.

आ. १. जुळवता येणारा खड्या (डाखणी) : (१) लाकडी मूठ, (२) लोखंडी कांब किंवा गज, (३) निमुळत्या टोकाचा तांब्याचा तुकडा.

झाळकाम व डाखकाम

आ. १. नरम गॅसकेटांचे प्रकार : (१) गॅसकेट

झिरपबंदी

आ. १. हिरो यांचे (प्रतिक्रिया) वाफ एंजिन : (१) पाणी तापविण्याचे बंद भांडे, (२) पोकळ गोळा, (३) वाफवाहक नळांचे गोळ्याचे आधार, (४) वाफ बाहेर पडण्याच्या वाफवलेल्या तोट्या.

झोत प्रचालन

ट

आ. १. आवेग टरबाइनाच्या कार्यपद्धतीमागील मूलतत्त्व : (१) घूर्णक, (२) प्रोथ, (३) पाणी. [प्रोथ म्हणजे द्रायू ज्यातून बाहेर पडतो अशी तोटी].

टरबाइन

आ. १. वायू टरबाइन-मुख्य भाग : (१) संपीडकात हवा जाण्याचा भाग (नळ), (२) हवा संपीडक, (३) इंधन पुरवठा नळी, (४) ज्वलन कक्ष, (५) वायू टरबाइन, (६) टरबाइनाचा निष्कास, (७) टपबाइन-संपीडक दंड, (८) शक्ति-प्रदान.

टरबाइन प्रचालन

टेंप्लेट

ड

आ. १. डीझेल यांचे पहिले यशस्वी एंजिन (१८९७)

डीझेल एंजिन

डीझेल, रूडोल्फ

त

आ. १. तरफांचे वर्ग : (अ) पहिला वर्ग, (आ) दुसरा वर्ग, (इ) तिसरा वर्ग (मापे मिमी.मध्ये).

आ. १. तार काढावयाच्या मुद्रेचा छेद : (१) मुद्राधारक, (२) मुद्रा, (३) सळई, (४) तार.

तार काढणे, धातूची

ध

आ.१. धातुपत्राकामाची काही हत्यारे व साधने : (१) खाचण ऐरण, (२) शिंगी ऐरण, (३) रिव्हेटिंग हातोडी, (४) खळगी कामाची हातोडी, (५) अर्धचंद्र लाग, (६) लाकडी मोगरा, (७) खाचण पंच, (८) सरळ धारेची कातरी.

धातुपत्राकाम

धातूंचा शिणवटा

आ. १. द्रवगतिकी धारव्यातील क्रिया : (१) दंड, (२) धारवा, (३) तेलपटल, (४) दंडावरील भाराची दिशा, (५) उच्चदाबक्षेत्र, (६) नीच दाबक्षेत्र.

धारवा

आ. १. छपरातून नेलेला व त्याच्या वरचा धुराड्याचा भाग : (१) छप्पर, (२) धुराडे, (३) पत्र्याची मोठी नळी, (४) मोठ्या नळीवरील छत्री, (५) धुराड्यावरील छत्री.

धुराडे

न

आ.१. यांत्रिक कडसांधा प्रकार : (१) धातूची लांब पट्टी, (२) घंटाकृती मुद्रा (डाय), (३) अटक, (४) कडसांधा, (५) नळ किंवा नळी, (६) खेचण यंत्राकडे.

नळ व नळी

नेस्मिथ, जेम्स

न्यूकोमेन, टॉमस

फ

फिरता जिना : (अ) सर्वसाधारण रचना : (१) पायरी, (२) पायऱ्या जोडलेली साखळी, (३) पायरीची वरची चाके, (४) पायरीची खालची चाके, (५) आधारपट्टा, (६) आधारपट्ट्याला ताण देणारी प्रयुक्ती, (७) आधारपट्ट्याला गती देणारे चाक, (८) रूळ, (९) फणीसारखा पट्टा, (१०) चालक यंत्रणा व गतिरोधक, (११) विद्युत् चलित्र, (१२) खालचा रमणा, (१३) वरचा रमणा (आ) पायरीची रचना : (१) पायरी, (२) खालची चाके, (३) आतील रूळ, (४) वरची चाके, (५) बाहेरचा रूळ, (६) निरंत साखळी (इ) जिन्याच्या माथ्यावरील पायऱ्यांची मांडणी : (१) पायरीची खालची चाके, (२) रूळ, (३) वरची चाके, (४) साखळी (ई) माथ्यावर सपाट फलाट तयार होताना होणारी पायऱ्यांची हालचाल : (१) आतील रूळ, (२) बाहेरील रूळ, (३) वरची चाके, (४) खालची चाके.

फिरता जिना

खंड १०

ब

आ. १. लँकाशर बाष्पित्र : (अ) पार्श्वदर्शन : (१) उत्सर्जन झडप, (२) राखोडे, (३) विस्तव जाळी, (४) भट्टीचा दरवाजा, (५) संभरण झडप, (६) संरक्षक झडप, (७) जलपातळी धोकासूचक, (८) तपास विवर, (९) वाफ विलगक, (१०) मुख्य वाफ झडप, (११) दाबपात्र, (१२) अधितापक स्थान, (१३) धुराड्याकडे जाणारा मार्ग, (१४) खालचा धूममार्ग, (१५) भट्टीनळ

बाष्पित्र

खंड ११

आ. १. बोल्ट-नट व तत्सम बंधक : (अ) बोल्ट व नट (आ) स्टड (इ) टोपी स्क्रू (ई) यंत्र-स्क्रूची पहिली रचना (उ) यंत्र-स्क्रूची दुसरी रचना.

बोल्ट व नट

खंड ११

आ. २.ब्रोचण क्रिया : (अ) अंतर्ब्रोचण (चौरसाकार छिद्राचे ब्रोचण करण्याची क्रिया) : (१) वस्तुभाग, (२) चौरस ब्रोचण कर्तक (आ) चावी गाळ्याचे ब्रोचण : (१) वस्तुभाग, (२) चपटा ब्रोचण कर्तक, (३) ब्रोचण यंत्रशीर्ष (इ) वर्धित पृष्ठीय ब्रोचण : (१) वस्तुभाग, (२) ब्रोचण कर्तक, (3) वाढत्या मापांचे तीक्ष्ण दाते.

ब्रोचण यंत्र

खंड ११

भ

आ. १. एकेरी हातभाता : (१) फळी, (२) छिद्र, (३) चामड्याच्या चुणीदार घड्या, (४) प्रोथ.

खंड १२

म

आ. १. विविध आकारांचे गुडदी सीमा-मापक : (१) पूर्ण दंडाकार, (२) पूर्ण गोलाकार, (३) अश दंडाकार, (४) खंड दंडाकार, (५) अंश गोलाकार, (६) दंडगोलाकार.

मापक व तुल्यक

खंड १३

मापनविज्ञान

खंड १३

आ. 1. विद्युत् चलित्रांच्या उत्पादनासाठी क्रमशालेतील उपविभागांची मांडणी

मालवाहू यंत्रे व वाहक साधने

खंड १३

मॉडस्ले, हेन्‍री

खंड १३

य

यांत्रिक अभियांत्रिकी

खंड १४

आ. १. आद्य स्वरूपाचा लाकूडकामाचा लेथ.

यांत्रिक हत्यारे

खंड १४

आ. १. विद्युत् चलित्रयुक्त उच्चालक : (१) विद्युत् चलित्र, (२) दोर गुंडाळण्याचा दंडगोल, (३) नियंत्रण बटणे, (४) वजन अडकविण्यासाठी आकडा.

खंड १४

र

रँकिन, विल्यम जॉन माक्वॉर्न

खंड १४

रधित्र

खंड १४

आ. १. रिव्हेटाचे भाग : (१) माथा, (२) ग्रीवा, (३) शेपूट, d−ग्रीवेचा व्यास.

रिव्हेट

खंड १४

आ. १. साधे रॅचेट चाक व खिटी : (१) रॅचेट चाक, (२) दोलन भुजा, (३) चालक खिटी, (४) अटक व धारक खिटी.

रॅचेट चाक व खिटी

खंड १४

आ. १. वाफेचे रेल्वे एंजिन : (१) सुरक्षा झडप, (२) भट्टी, (३) उष्ण वायू, (४) जळणारा कोळसा, (५) विकेंद्री भुजा व दांडा, (६) संयोग दांडे, (७) मुख्य दांडा, (८) सिलिंडर, (९) दट्‌ट्या, (१०) वाफेची कोठी, (११) पाणी, (१२) धूर कोठी.

रेल्वे एंजिन

खंड १५

आ. १. प्रारंभीचा औद्योगिक रोबॉट : (१) हस्तक्रियाकारक किंवा बाहू, (२) नियंत्रक, (३) शक्ती पुरवठा.

रोबॉट

खंड १५

ल

आ. १. लाटांवरील निरनिराळ्या खाचा

लाटण, धातूंचे

खंड १५

स्वयंचलित सेवेसाठी विद्युत् प्रवासी लिप्ट : (१) मजला नियंत्रक, (२) चालक यंत्र, (३) आरंभक व नियंत्रक, (४) चलित्र-जनित्र संच, (५) गतिनियंता, (६) दुय्यम कप्पी, (७) उच्चालक दोर, (८) मार्गदर्शी चाके, (९) अंतिम मर्यादा स्विच, (१०) गतिनियंत्याचा दोर, (११) अंतिम मर्यादा कॅम, (१२) दरवाजाची उघडमीट करणारी यंत्रणा, (१३) पाळणा, (१४) पाळण्याची सुरक्षा प्रयुक्ती, (१५) पाळण्याबरोबर वरखाली जाणारी विद्युत् केबल, (१६) संतुलक वजनाचे मार्गदर्शी रूळ, (१७) अंतिम थांबण्याच्या स्विचाचा कॅम, (१८) संतुलक वजन, (१९) पूरक तारदोर, (२०) अंतिम मर्यादा स्विच, (२१) पाळण्याचे मार्गदर्शी रूळ, (२२) पूरक ताण कप्पी, (२३) पाळण्याकरिता तळातील धक्काशोषक.

लिफ्ट

खंड १५

आ. १. सुविकसित पेचन लेथ : (१) पाय, (२) कपाटी पाय, (३) बैठक, (४) चालक ठोकळा, (५) दुय्यम ठोकळा, (६) पर्याण, (७) पुरोगती स्क्रू, (८) संभरण दंड, (९) संभरण पेटी, (१०) मुख्य सरळ सरकपाट, (११) दुय्यम आडवा सरकपाट, (१२) हत्यारधारक ठोकळा, (१३) कोनदर्शी तबकडी, (१४) दंतपट्‌टी, (१५) मुख्य दंडिकेचे तोंड, (१६) चल केंद्रटेकू, (१७) सरकरेटक, (१८) अचल केंद्रटेकू, (१९) संभरण कळ, (२०) व्युत्क्रमी कळ, (२१) पेचण कळ, (२२) मुख्य सरळ सरकपाट स्क्रू, (२३) पर्याण सरक हातचक्र, (२४) निचरा संकलक, (२५) मुख्य चालक कप्पी, (२६) पर्याण सरक मार्ग, (२७) पेचण मार्गणक, (२८) दंतचक्र पेटी नियंत्रक, (२९) संभरण पेटी नियंत्रक, (३०) शीतक द्रव कुंड.

खंड १५

श

आ.१. शक्तिप्रेषणाची साधने : (अ) दंड (१) दंड, (२) चावी, (३) चावी गाळा (आ) दृढ युग्मन : (१) युग्मन भाग, (२) चावी, (३) बोल्ट (इ) सर्वकामी सांधा : (१,२) खिळी, (३,४) दंड (ई) क्लच (ग्राभ) : (१) चावी (२) दंड (३) मादी भाग, (४) नर भाग (उ) पट्टा (१,२) कप्प्या, (३) सपाट चपटा पट्टा (ऊ) दंतचक्रे : (१) बहिर्दतचक्र, (२) अंतर्दतचक्र (ए) वर्म : (१) वर्म, (२) दंतचक्र (ऐ) घर्षण क्लच: (१) पायटा, (२) क्लचदंड, (३) दाबतबकडी, (४) स्प्रिंग, (५) घर्षणचलित तबकडी, (६) प्रचक्र, (७) भुजादंडाचे टोक.

शक्तिप्रेषण, यांत्रिक व द्रवीय

खंड १७

आ. १. शाणनचक्राची नगावर होणारी क्रिया : (१) नग, (२) अपघर्षक कण, (३) बंधक, (४) अनावृत्त छिद्रे, (५) नाममात्र चक्र परिधी, (६) शाणन प्रक्रियेने निघणारा सालपा, (७) शाणनचक्र परिभ्रमणाची दिशा.

शाणन यंत्र

खंड १७

आ. १. भुजा व दोलन शृंखला : अ- भुजा व तिचे परिभ्रमण, ब- दोलन गती (१) स्थिर दुवा, (२) चालक दुवा (भुजा), (३) युग्मक दुवा, (४) चलित तरफ (दुवा-४). आ. २. ओढ शृंखला. आ. ३. समांतर गती शृंखला : (१) स्थिर दुवा, (२) चालक दुवा, (३) युग्मक दुवा, (४) चलित दुवा. आ. ४. सरकता घटक-भुजा शृंखला : (१) स्थिर दुवा, (२) भुजा, (३) युग्मक दुवा, (४) सरकता घटक आ. ५. तरफी स्विच यंत्रणा : (१) स्थिर दुवा, (२) भुजा, (३, ४, ५) दुवे, (६) दाबयंत्र (दुवा-६). आ. ६. पँटोग्राफ. आ. ७. वॉट सरळ रेषा शृंखला.

शृखंला, यांत्रिक

खंड १७

ह

आ. १. बहुछिद्रण व बहुकातकामे योजन : (अ) बहुछिद्रणक्रिया : (१) बहुदंडिकाशीर्ष, (२) फिरत्या दंडिका, (३) छिद्रपाट, (४) नग, (५) धारक पकड, (६) छिद्रक (आ) बहुकातकामे : (१) उभा रहाट, (२) कर्तक धारक, (३) कर्तक, (४) नग.

हत्यार – योजन

खंड २०

हवा गाळणी

खंड २०

हवा ब्रश : (१) झडप, (२) संपीडित हवेसाठीची नळी, (३) रंग भरलेले पात्र.

हवा ब्रश

खंड २०