फ्रांस , आनातॉल : ( १६ एप्रिल १८४४ – १३ ऑक्टोबर १९२४ ). विख्यात फ्रेंच कांदबरीकार . मूळ नाव आनातॉल फ्रांस्वा तीबो . पॅरिसमध्ये जन्म . शिक्षण पॅरिसमधील ‘ कॉलेज स्तानिस्लास ’ ह्या प्रसिद्ध रोमन कॅथलिक शाळेत . त्याच्या वडिलांचा व्यवसाय पुस्तक विक्रीचा असल्यामुळे आपली वाचनाची आवड त्याला मनसोक्त पुरवता आली आणि स्वतंत्रपणेही बरेचसे ज्ञानार्जन तो करू शकला . ग्रीक – लॅटिन साहित्यकृतींचा शिस्तबद्ध अभ्यास त्याने केला . त्यातून मानवतावादी विचारांचे संस्कार त्याच्या मनावर झाले तथापि प्रत्येक बाबतीत परिपूर्णतेचा ध्यासही त्याने घेतला आणि धर्मासकट विविध मानवी संस्थांविषयी त्याची वृत्ती संदेहवादी बनली .
आरंभी फ्रांसने काव्यलेखन केले . ‘ पार्‌ नॅ सिअन ’ ह्या कलावादी फ्रेंच काव्यसंप्रदायाचा प्रभाव त्याच्या कवितेवर दिसून येतो . घाटाचा काटेकोरपणा , वस्तुनिष्ठता आणि संयमि त अभिव्यक्ती ही ह्या संप्रदायाच्या कवितेची काही वै शिष्ट्ये . पोॲम दॉरे ( १८७३ , इं . शी . गोल्डन टेल्स ) हा फ्रांसचा काव्यसंग्रह त्या दृष्टीने लक्षणीय आहे .
फ्रांसची ल क्रीम द सिल्व्हेस्त्र बॉनार ( इं . शी . द क्राइम ऑफ सिल्व्हेस्त्र ) ही कादंबरी १८८१ मध्ये प्रसिद्ध झाल्यानंतर कादंबरीकार म्हणूनच त्यांची प्रतिमा प्र स्था पित झाली . फ्रांसच्या संदेहवादी वृत्तीचा प्रत्यय ह्या कांदबरीतून येतो . भाषाशास्त्रज्ञ असलेला ह्या कांदब री चा नायक सतत गों धळलेला दिसतो . त्याच्या पुढील कादंबऱ्यांतून त्याच्या संदेहवादाचे क्षेत्र विस्तारत गेलेले दिसते . एका दरबारी ग णिके ची जीवनकथा सांगणाऱ्या ताईस ( १८९० ) ह्या कादंबरीत त्याने चर्चचा उपहास केला , तर ला रोतसिरी द ला रॅन पेदोक मध्ये ( १८९३ , इं . शी . ॲट इ राईट ऑफ द क्वी न पेदोक ) गूढविद्येवर टीका केलेली आहे . लेझोपनि आँ द मस्य जेरोम क्वान्यार मध्ये ( १८९३ , इं . शी . द ओपिन्यन्‌स ऑफ मस्य जेरोम क्वान्यार) अठराव्या शतकातील फ्रान्सचे उपरोधपूर्ण चित्रण आढळते. जेरोम क्वान्यार हा फ्रांसचाच प्रवक्ता होय. लिस्त्वार काँतांपॉरॅन (इं. शी. कंटेपररी हिस्टरी ) ह्या कादंबरीत आपली मते बोलून दाखविण्यासाठी फ्रांसने मस्य बॅर् जरॅ ह्या व्यक्तीरेखेची निर्मिती केली . ह्या कादंबरीचे चार खंड असून त्यांची नावे अशी : लॉमे द्यू माय ( १८९७, इं . शी . द एल्म ट्री ऑन द मॉल ) ल मानकॅं दोझिए ( १८९७ , इं . शी . द ॲमिथिस्ट रिंग ) व मस्य बॅर् जरॅ आ पारी ( १९०१ , इं . शी . मस्य बॅर् जरॅ इन पॅरिस ). पॅरिसमधील आपल्या समकालीन समाजातील विविध वर्गांचा संकुचितपणा , पूर्वग्रहदूषित दृष्टी यांसारख्या दोषांवर फ्रां स ने ह्या कादंबऱ्यांतून टीका केलीच परंतु फ्रेंच सैनिकी वर्गही ह्या टीकेतून सुटला नाही . त्याच्या काळी फ्रान्समध्ये गाजलेल्या ⇨ ड्रायफस प्रकरण चा प्रभाव ‘ मस्य बॅर् जरॅ इन पॅरिस’ मध्ये स्पष्टपणे दिसून येतो . फ्रेंच लष्करातील एक निरपराध ज्यू अधिकारी आल्फ्रेड ड्रायफस ह्या च्यावर , जर्मनीला लष्करी गुपिते कळविल्याचा आरोप लादून फ्रेंच लष्करातील श्रेष्ठींनी त्याला तुरुंगात डांबले होते . ड्रायफसला न्याय मिळवून देण्यासाठी एमिल झोलासारख्यांनी जी चळवळ आरंभली होती , तीत फ्रांसही सहभागी झालेला होता . लाफॅर क्रॅंकबीय ( १९०१ , इं . शी . क्रेंकबीय अफेअर ) ह्या कथेत , त्याचप्रमाणे क्रेंकबीय ( १९०३ ) ह्या नाट्याकृतीमध्ये अन्यायाचा बळी ठरलेला क्रँ कबीय ही ड्रायफसचे स्मरण करून देतो . ले दियझाँ स्वाफ ( १९१२ , इं . शी . द गॉड् स आर ॲथर्स्ट ) ह्या रूपकात्मक कादंबरीत फ्रेंच राज्यक्रांतीनंतरच्या दहशतवादाच्या काळाचे दशर्न घडविले असून हिंसाचाराचा निषेध केलेला आहे . लील दे पॅंग्वँ ( १९०८ , इं . शी . पेंग्विन आयलंड ) ही फ्रांसची आणखी एक रूपकात्मक कादंबरी . मानववंशाचा इतिहास सांगण्याच्या मिषाने ह्या कादंबरीत परिपूर्ण मानवी समाजाची निर्मिती करावयास निघालेल्यांची टर फ्रांसने उडविलेली आहे .
फ्रांसने १८८६ ते १८९३ ह्या कालखंडात ल तां ( इं . शी . द टाइम ) ह्या नियतकालिकासाठी लेख लिहिले . ह्यां तील आरंभीचे लेख वा ङ्‌म यी न विषयांना वाहिलेले होते . तथापि हळूहळू चर्च आणि प्रस्थापित सामाजिक – राजकीय संस्थांवर धारदार टीका करणारे लेख तो लिहू लागला . ला व्ही लितेरॅर ( ४ खंड , १८८८ – ९२ , इं . शी . ऑन लाइफ अँड लेटर्स ) ह्या नावाने ल तां साठी त्याने लिहिलेले काही लेख संगृहीत आहेत .
फ्रां सच्या अन्य लेखनात ल लिव्ह्र द माँ अमी ( १८८५ , इं . शी . माय फ्रेंड् स बुक ) आणि ल पती प्येअर ( १९१८ , इं . शी . लिट् ल प्येअर ) अशा स्मृतिचित्रांचा समावेश होतो .
फ्रांसची लेखनशैली मुख्यतः उपरोधप्रधान असली , तरी ती डौलदार आणि नादमधुर आहे . उत्तम शैली सात रंगांच्या एकात्मतेतून निर्माण होणाऱ्या शुभ्र प्रकाशकिरणासारखी असते ती संकुल असूनही साधीच भासते , अशा आशयाचे विचार फ्रांसने व्यक्त केले आहेत . ते त्याच्या भाषाशैलीच्या बाबतीत खरे ठरतात त्याच्या हया तीत त्याला टीकेला तोंड द्यावे लागलेच परंतु त्याच्या आयुष्याच्या अखेरीस पश्चिमी जगात त्याच्याबद्दलचा आदर वाढीला लागला होता .
फ्रेंच अकादमीवर १८९६ मध्ये त्याची नियुक्ती करण्यात आली होती . १९२१ मध्ये साहित्याचे नोबेल पारितोषिक दे ऊ न त्याच्या साहित्यसेवेचा गौरव जागतिक पातळीवर करण्यात आला . तूर येथे तो निधन पावला .
संदर्भ : 1. Axelrad, Jacob, Anatole France A Life Without Illusions, 1844–1929, New York, 1944.
2. Jefferson, Carter, Anatole France : The Politics of Scepticism, New Brunswick, N. J., 1965.
3. Tyiden – Wright, David, Anatole France, New York, 1967.
4. Virtanen, Reino Anatole France, New York, 1968.
कुलकर्णी,अ. र.