शुक्र : हा सूर्यकुलातील एक ग्रह आहे. हा सूर्यापासून मध्यममानाने १० कोटी ८२ लक्ष किमी. अंतरावर (पृथ्वी-सूर्य अंतराच्या ०·७२३३ पट) आहे. सूर्य आणि चंद्र यांखेरीज आकाशात नुसत्या डोळ्यांनी दिसणारा सर्वांत तेजस्वी खस्थ पदार्थ शुक्रच होय. हा अंतर्ग्रह (पृथ्वीच्या सूर्याभोवतीच्या परिभ्रमण कक्षेच्या आतील ज्याची परिभ्रमण कक्षा आहे, असा ग्रह) असल्याने तो सूर्याच्या पूर्वेस किंवा पश्चिमेस मर्यादित कोनात्मक अंतरापर्यंतच (४७०) दूर गेलेला आढळतो. यामुळे काही दिवस तो सामान्यतः सूर्योदयापूर्वी पूर्व आकाशात ‘पहाटतारा’ किंवा सूर्यास्तानंतर पश्चिम आकाशात ‘सायंतारा’ म्हणून जास्तीत जास्त तीन तास दिसू शकतो. इतर वेळी उशिरा रात्री तसेच आकाशाच्या मध्यभागी दिसत नाही. अगदी प्राचीन काळी सकाळचा व सायंकाळचा असे दोन वेगळे तारे आहेत असे मानले जाई. ग्रीकांनी त्यांना फॉस्फरस किंवा ल्यूसिफर (पहाटतारा) आणि हेस्पेरस (सायंतारा) अशी नावेही दिली होती परंतु ⇨ पायथॅगोरस यांनी हे दोन्ही तारे भिन्न नसून एकच आहेत असे पटवून दिले. प्रेम आणि सौंदर्य यांकरिता प्रसिद्ध असलेल्या रोमन देवतेवरून या ग्रहाला ⇨ व्हीनस हे नाव पडले. खगोल शास्त्रात हा ग्रह या चिन्हाने ओळखला जातो.
वातावरण : शुक्राच्या वातावरणात कार्बन डाय-ऑक्साइड या वायूचे प्रमाण ९६% आहे. तर शिल्लक वातावरणीय रेणूंमध्ये जवळजवळ नायट्रोजन (३·४%) आहे. निम्न वातावरणात लेश प्रमाणात सल्फर डाय-ऑक्साइड (~ १५० ppm म्हणजे भाग प्रतिदशलक्ष), पाण्याचे बाष्प (~ ५० ppm), कार्बन मोनॉक्साइड (~ ३० ppm), आर्गॉवन (~ ७० ppm), हीलियम (~ १० ppm), न्यूऑन (~ ७ ppm), हायड्रोजन क्लोराइड (~ ०·४ ppm) आणि हायड्रोजन फ्ल्युओराइड (०·००५ ppm) आहेत. यांपैकी पहिल्या दोघांची संहती नवीन सल्फ्यूरिक अम्ल तयार होत असल्यामुळे कमी होते. वातावरणाच्या आतील भागात उच्च तापमानामुळे रासायनिक रूपांतरणे घडून येत असतात. शुक्रावरील वातावरणीय वस्तुमान पृथ्वीवरील वस्तुमानापेक्षा जवळजवळ १०० पट आहे. शुक्र हा सदैव दाट व अपारदर्शक अशा वायूच्या वातावरणाने आच्छादिलेला आहे.
परिभ्रमण : शुक्र सूर्याभोवती त्याच्या कक्षीय गतीच्या सापेक्ष विरुद्ध दिशेने परिभ्रमण करीत असतो. हा ग्रह इतक्या संथ गतीने फिरत असतो की, त्याच्या एका वर्षात फक्त दोनदा सूर्योदय आणि सूर्यास्त होतात. सूर्यामुळे शुक्रावरील पदार्थात व वातावरणात होणाऱ्या भरती-ओहोटींमुळे शुक्राच्या परिभ्रमणाच्या वेगराशीमध्ये मोठ्या प्रमाणात घट झाली असावी. शुक्र ज्या ज्या वेळी पृथ्वीपासून सर्वांत जवळ अंतरावर येत असतो, त्या त्या वेळी शुक्राची एकच बाजू पृथीकडे असते. यावरून पृथ्वीमुळे निर्माण झालेल्या भरती-ओहोटीच्या प्रेरणासुद्धा शुक्राची चालू परिभ्रमण अवस्था जखडून ठेवण्यास मदत करत असाव्यात. शुक्र नक्षत्रांच्या सापेक्ष २४३ दिवसांत (पृथ्वीवरील दिवस) आणि सूर्याच्या सापेक्ष ११७ दिवसांत (पृथ्वीवरील दिवस) परिभ्रमण करतो.
कला : शुक्र ग्रहाच्या कला पृथ्वीच्या चंद्राप्रमाणे दिसतात, ही गोष्ट सर्वांत प्रथम १६१७ मध्ये ⇨ गॅलिलीओ यांना स्वतःच तयार केलेल्या दुर्बिणीमुळे आढळून आली. पृथ्वी व सूर्य यांच्या मधे शुक्र येतो, तेव्हा अंतर्युती असते. या वेळी तो पृथ्वीच्या जास्तीत जास्त जवळ सु. ४ कोटी २ लक्ष किमी. येतो आणि त्याचा कोनीय व्यास मोठ्यात मोठा ६४ सेकंद असतो परंतु त्याची काळोखी बाजू पृथ्वीकडे असते. त्यानंतर आकाशात तो सूर्यापासून दूरदूर दिसू लागतो आणि जास्तीत जास्त ४७० उंचीवर दिसू शकतो. अशा परिस्थितीला परम इनापगम (मॅग्झिमम इलाँगेशन) म्हणतात. त्यानंतर तो आकाशात सूर्याच्या जवळजवळ येऊ लागतो, पण पृथ्वीपासून दूरदूर जाऊन बहिर्युती होते, तेव्हा तो पृथ्वीपासून सु. २५ कोटी किमी. असतो. कोनीय व्यास ९·५ सेकंद होतो व बिंब पूर्ण प्रकाशित असते पण सूर्यसान्निध्यामुळे अशा वेळीही शुक्र दिसत नाही. त्यानंतर पुन्हा सूर्यापासून दूर जाऊन परम इनापगम होतो आणि नंतर अंतर्युतीपर्यंत तो सूर्याजवळ येऊ लागतो. नक्षत्रसापेक्ष याची अंतर्युतीपासून बहिर्युतीपर्यंत कला वाढत जाते परंतु बिंबाचा व्यास कमी होत जातो आणि बहिर्युतीपासून अंतर्युतीपर्यंत कला कमीकमी होत जाते व बिंबाचा व्यास वाढत जातो. या कला डोळ्यांनी दिसत नाहीत पण लहानशा दूरदर्शकातून अगर द्विनेत्री दूरदर्शकामधूनही चांगल्या दिसतात. एक प्रदक्षिणा सु. २२४ दिवसांत होते, परंतु त्याचा (सूर्यसापेक्ष) सांवासिक काल (किंवा कलांचे एक चक्र) ५८४ दिवस आहे.
परम इनापगम ही स्थिती अंतर्युतीच्या ७२ दिवस अगोदर अगर नंतर असते. पूर्व परम इनापगम झाल्यापासून २०·५ आठवड्यांनी पश्चिम परम इनापगम होतो आणि पश्चिम परम इनापगमापासून सु. ६३ आठवड्यांनी पूर्व परम इनापगम होतो. शुक्राची कमाल तेजस्विता अंतर्युती, बहिर्युती आणि परम इनापगम या स्थितीत नसते. तो सूर्यापासून ३९० दूर असताना म्हणजे अंतर्युतीच्या ३५ दिवस अगोदर आणि नंतर त्याची जास्तीत जास्त प्रत ऋण ४·४ असते. अशा वेळी शुक्राचा ३०%च भाग प्रकाशित असतो व बिंबाचा व्यास ६५ सेकंद असतो. या वेळी त्याची कोर शुद्ध पंचमीच्या चंद्रकोरीएवढी असते. अशा वेळी तो व्याध ताऱ्याच्या १२ पट तेजस्वी असून दिवसाही दिसू शकतो आणि काळोख्या रात्री त्याच्या प्रकाशात सावल्याही पडू शकतात. अंतर्युतीच्या अगोदर अगर नंतर परम इनापगमापर्यंत दुर्बिणीतून शुक्रकोरीचे दृश्य मनोवेधक दिसते.
अंतर्युतीच्या अगोदर कोरीची रुंदी कमीकमी होत टोके किंवा शृंगे वाढत जातात. ती बिंबापेक्षा तेजस्वी दिसतात, कधी बिंबापासून किंचित अलग तर कधी अग्रावर टोपी घातल्यासारखी दिसतात. सूर्यापासून ५० च्या आत आल्यावर शृंगे जुळत जाऊन एकत्रही होतात. मधला भाग किंचित राखी रंगाचा दिसतो, या प्रकाशाला आशन प्रकाश म्हणतात. शृंगामुळेच शुक्राच्या वातावरणाचा शोध लागला.
अधिक्रमण : एखाद्या मोठ्या खस्थ ज्योतीच्या बिंबावरून तीपेक्षा लहान खस्थ ज्योती जाताना दिसली, तर त्या घटनेस अधिक्रमण असे म्हणतात. क्रांतिवृत्ताशी शुक्राच्या कक्षापातळीचा कोन ३·४० इतका अल्प असल्यामुळे अंतर्युती जर पाताजवळ झाली, तर त्या वेळी सूर्यबिंबावरून शुक्राचे ⇨ अधिक्रमण होते. या वेळी एक काळा ठिपका सूर्यबिंबावरून सरकत जातो व हे सरकणे चार-पाच तास चालू असते.
मोडक, वि. वि.
|
शुक्राची काही अधिक्रमणे |
||
|
अंतर |
वर्ष |
महिना |
|
८ वर्षे |
१६३१ |
डिसेंबर |
|
१६३९ |
||
|
१२१·५ वर्षे |
————————- |
|
|
८ वर्षे |
१७६१ |
जून |
|
१७६९ |
||
|
१०५·५ वर्षे |
————————- |
|
|
८ वर्षे |
१८७४ |
डिसेंबर |
|
१८८२ |
||
|
१२१·५ वर्षे |
————————- |
|
|
८ वर्षे |
२००४ |
जून |
|
२०१२ |
||
|
१०५·५ वर्षे |
———————— |
|
|
८ वर्षे |
२११७ |
डिसेंबर |
|
२१२५ |
||
साधारणमानाने ही अधिक्रमणे ७ जून किंवा ८ डिसेंबरच्या आसपास होतात. आठ वर्षांत सांवासिक वर्षे होतात आणि जास्त सूक्ष्मपणे २४३ वर्षांत १५२ सांवासिक वर्षे होतात. २४३ वर्षांत ४ वेळा अधिक्रमणे होतात परंतु एकाच पातावर एकदा अधिक्रमण होऊन गेल्यावर २३५ वर्षे पुन्हा अधिक्रमण होत नाही. आठ वर्षांच्या अंतराची अधिक्रमणाची डिसेंबरची एक जोडी येऊन गेली म्हणजे त्यानंतर १२१·५ वर्षांनी जूनची जोडी येते आणि जूननंतरची डिसेंबरची १०५·५ वर्षांनी येते. हा नियम कोष्टकावरून पडताळता येईल. [→ अधिक्रमण].
|
|
|
|
|
|
|
| |
