रासायनिक संरचना

वरील विवेचनावरून असे दिसून येते की, मूलद्रव्यांचा इलेक्ट्रॉन विन्यास आयनांचे आकारमान व वर दाखविलेला त्यांचा परस्परसंबंध एवढ्या माहितीवरून द्वि-अंगी (ज्यांचे रेणू दोन मूलद्रव्यांच्या अणूंपासून बनवलेले आहेत अशी ) संयुगे किंवा जटिल आयन यांतील मध्यवर्ती अणू व त्याला जोडलेले गट माहित असल्यास यांच्या भूमितीय संरचनेचा अंदाज करणे शक्य होते. द्वि-अंगी संयुगांमध्ये मुख्यत्वे द्वि-अंगी हॅलाइडे, ऑक्साइडे, जटिल ऑक्सिजनयुक्त धनायन, हॅलोजनयुक्त धनायन, हॅलाइडयुक्त रेणू जलयुक्त व अमोनियमयुक्त धातवीय आयन या सर्वांची संरचना ठरविण्यास वरील माहिती उपयोगी पडते.

विद्युत् स्थितिकीय संबंधावरून संयुगांच्या भौतिक गुणधर्मांचे स्पष्टीकरण देता येत नाही. तसेच रासायनिक संयुगामध्ये फार मोठा विद्युत्भाकर असणारे आयन सहसा आढळत नाहीत. या प्रश्नांची उत्तरे शोधण्यासाठी मध्यवर्ती अणू व त्यांना जोडलेले बंधक यांतील रासायनिक बंध कोणत्या प्रकारचे अलतात, हे पाहणे आवश्यक आहे. संयोजकतेच्या ⇨पुंजयामिकी सिद्धांतावरून रासायनिक बंधाची अधिक स्पष्ट कल्पना येते. यासाठी संयुजा बंध सिद्धांताचा विचार येथे केला पाहिजे.

संयुजा बंध सिद्धांत : रेणूतील दोन अणू जेव्हा एकबंधाने एकत्र येतात तेव्हा त्या एकबंधातील इलेक्ट्रॉन जोडीवर दोन्ही अणूंचा ताबा असणे, हा या सिद्धांताचा आधार होय. दोन अणूंना बांधणारी इलेक्ट्रॉन जोडी ते अणू सामाईक भागीदारीने स्वीकारतात. मात्र या दोन्ही अणूंमध्ये बंधक (बांधणाऱ्या) इलेक्ट्रॉन जोडीला सामावून घेणारे योग्य आणवीय परिकक्ष [→ पुंज रसायनशास्त्र] उपलब्ध असणे आवश्यक आहे. बांधल्या जाणाऱ्या अणूंचे परिकक्ष त्या अणूंतील मध्यभागात कमीअधिक अंशाने अध्योरोपित म्हणजे परस्परव्याप्त होतात आणि या भागात बंधक इलेक्ट्रॉन जोडी स्थान ग्रहण करून त्या अणूंस सहसंयुजी बंधाने बांधते. हा बंध स्थानीय बंध समजला जातो.

एक संयुजी इलेक्ट्रॉन असणाऱ्या. असंक्रमणी मूलद्रव्यांच्या अणूमध्ये s परिकक्षातील इलेक्ट्रॉनाचा सहसंयुजी बंधात उपयोग केला जातो. जेव्हा असहभागी इलेक्ट्रॉनांची जोडी ns या परिकक्षात असते तेव्हा मध्यवर्ती अणूवरील तीन np परिकक्षांच्या साहाय्याने तीन समतुल्य सहसंयुजी बंध तयार होणे शक्य असते. हे तीन p परिकक्ष अवकाशात परिकक्ष अ     वकाशात तीन परस्पर काटकोन करणार्याय दिशांत स्थापन झालेले असल्याने तयार होणारे तीन बंध एकमेकांस काटकोनात असावयास हवेत. PH₃ या संयुगाच्या रेणूत काहीशी अशी संरचना आढळून येते. दोन बंधांत काटकोन नसून थोडा वेगळा कोन असतो. याचे कारण असहभागी इलक्ट्रॉन जोडीकडून या बंधावर उत्पन्न झालेली प्रतिकर्षण प्रेरणा हे असते.

s व p किंवा s व d किंवा s, p व d या परिकक्षांच्या जागी नवीन परिकक्ष येऊ शकतात. या नवीन परिकक्षांना संकरित परिकक्ष म्हणतात. प्रत्येक परिकक्षात दोन इलेक्ट्रॉनांपेक्षा जास्त इलेक्ट्रॉन नसतात. P व d या परिकक्षांत अनुक्रमे तीन व पाच उपरिकक्ष असतात. D मध्ये Px ,Py, Pz हे उपपरिकक्ष एकमेकांशी काटकोनात असतात, d मध्ये पाच उपपरिकक्ष अवकाशात वेगवेगळे कोन करतात. प्रत्येक s, Px , Py, Pz इ. परिकक्षांत जेव्हा एकच इलेक्ट्रॉन असतो तेव्हा वा तो रिकामा असल्यास बंध बनविण्यास उपलब्ध असतो पण जर दोन इलेक्ट्रॉन असतील, तर परिकक्ष व्यापणाऱ्या या जोडीतील इलेक्ट्रॉनांचे परिवलनांक (परिवलन गतीमुळे प्राप्त होणारे अंगभूत कोनीय संवेग) परस्परविरूद्ध असल्याने बंध बनविण्यासाठी यांचा उपयोग होत नाही. सर्व अक्रिय वायूंच्या अणूंमध्ये असलेले सर्व इलेक्ट्रॉन युग्मित असल्याने त्यांचे अणू सामान्य परिस्थितीस रासायनिक विक्रियेत भाग घेत नाहीत पण या अणूंना ऊर्जा दिल्यावर बाह्यतम परिकक्षातील इलेक्ट्रॉन युग्मातील एक इलेक्ट्रॉन वरच्या परिकक्षात जातो किंवा त्या अणूचा आयन बनतो. याप्रामाणे अशा अवस्थेतच अक्रिय वायू रासायनिक विक्रियेत भाग घेऊन संयुगे निर्माण करू शकतात.

बेरिलियम (Be) हा चवथ्या अणुक्रमांकाचा धातू आवर्त सारणीतील दुसऱ्या गटात आहे. Be च्या अणूची संरचना 1s² 2s² अशी असल्याने पहिल्या व दुसऱ्या कवचातील दोन्ही s

परिकक्ष युग्मित इलेक्ट्रॉनांनी भरलेले आहेत. 2 s मधील एक इलेक्ट्रॉन 2 p परिकक्षात गेल्याशिवाय बंध बनविण्यासाठी परिकक्ष उपलब्ध होणार नाही. 2 s चा एक इलेक्ट्रॉन 2 p परिकक्षात गेला, तर एक बंध s परिकक्षापासून व दुसरा p परिकक्षापासून तयार होईल. s परिकक्ष कोणत्याच निश्चित दिशेत नसल्याने म्हणजेच त्याच्यात गोलीय सममिती असल्याने या बंधाला कोणतीच निश्चित दिशा नसते परंतु p परिकक्ष अवकाशात एकमेकांशी काटकोनात असल्याने या परिकक्षातून निर्माण झालेला बंध अवकासात एका विशिष्ट दिशेने जाणारा असेल म्हणजेच Be चे दोन बंध दोन वेगवेगळ्या प्रकारचे असतील. BeCl₂ या संयुगातील दोन्ही बंध एकाच स्वरूपाचे आणि समतुल्य असल्याचे तसेच त्यांच्यात १८०^० चा कोन असल्याचे सिद्ध झाले आहे. या गुणधर्माचे स्पष्टीकरण संकरित परिकक्षाच्या कल्पनेमुळे देता येते. s व p या दोन परिकक्षांपासून sp हे दोन नवे संकरित परिकक्ष निर्माण होतात व ते बंधनिर्मितीसाठी उपलब्ध असल्याने दोन sp संकरित बंध बनतात.

आ. ४ वरून हे स्पष्ट होईल. Be चे दोन sp संकरित परिकक्ष क्लोरिनाच्या 3p_x उपपरिकक्षावर अध्यारोपित होऊन निर्माण झालेले दोन्ही Be- Cl बंध क्ष अक्षावरच असतात व अशा रीतीने Cl−Be−Cl रेणूतील Cl−Be−Cl हा कोन १८०^० अंशाचाच असतो. संकरित परिकक्षांची व्याप्ती किंवा अध्यारोपण अधिक प्रमाणात होत असल्याने त्यांपासून निर्माण झालेले बंध अधिक स्थायी असतात. कार्बन अणूचा इलेक्ट्रॉन विन्यास 1s² 2s² 2p² असा असा आहे. यांतील 2s परिकक्षातील एक इलेक्ट्रॉन 2p मध्ये गेल्यावर 1s² 2s¹ 2p³   असे त्याचे स्वरूप होते. या 2s¹ आणि 2p³ परिकक्षांपासून Sp³ असे चार संकरित परिकक्ष निर्माण होतात. त्यांच्या दिशा चतुःपृष्ठकाच्या चार शिरोबिंदूंकडे असतात. जे. ए. ल. बेल व जे. एच् व्हांट-हॉफ यांनी कल्पना केल्या प्रमाणे कार्बनाची संयुजा चार असून त्याचे चतुःपृष्ठकीय स्वरूप अशा प्रकारे स्पष्ट होते.

संकरित परिकक्षाच्या निर्मितीत d उपपरिकक्षांचाही वाटा असू शकतो. सकरित परिकक्षामुळे उत्पन्न झालेले बंध सरळ रेषेत असतील किंवा एकप्रतलीय अथवा अवकाशात असतील हे संकरणाच्या वेळी भाग घेणाऱ्या p किंवा d परिकक्षांच्या संख्येवर अवलंबून असते. s व p यांच्या संकरित परिकक्षांच्या उदाहरणाने हे अधिक स्पष्ट होईल. एकच s व p एकच परिकक्षापासून फक्त दोन (sp संकरित) रेषीय बंधच उत्पन्न होऊ शकतात. एक s व दोन p या परिकक्षांपासून झालेले तीन sp² संकरित परिकक्ष एकाच प्रतलात असतात. मात्र s व 3p यांपासून झालेले चार sp³ संकरित परिकक्ष अवकाशात चतुःपृष्ठकाच्या शिरोबिंदूकडे जाणारे बंध बनवितात. कोष्टक क्र. ६ मध्ये अणूंचे काही महत्त्वाचे संकरित परिकक्ष व त्यांच्या भूमितीय संरचना दिलेल्या आहेत.

कोष्टक क्र. ६. अणूंचे काही महत्त्वाचे परिकक्ष व त्यांच्या भूमितीय संरचना 

अनुस्पंदन : अनुस्पंदन हा सिद्धांत रेणूची संरचना समजून घेण्यासाठी तसेच संयुगाच्या भौतिक व रासायनिक गुणधर्मांवरून त्याची संरचना ठरविण्यासाठी उपयोगी पडतो. बेंझीन

किंवा अन्य ॲरोमॅटिक संयुगांचे रेणू, संयुग्मित एकांतरित (एकाआड एक) द्विबंध असणारे रेणू, हायड्रोकार्बनाची मुक्त मूलके [⟶ मूलके] किंवा ज्यांची संरचना एकबंध, द्विबंध किंवा त्रिबंध यांच्या साहाय्याने ठरविता येत नाही अशा रेणूंची संरचना ठरविताना अनुस्पंदन सिद्धांताचा महत्त्वाचा उपयोग झाला आहे. बेंझिनाचा रेणू अनुस्पंदन सिद्धांताचा महत्त्वाचा उपयोग झाला आहे. बेंझिनाचा रेणू अनुस्पंदन सिद्धांत समजून घेण्यासाठी सर्वात उत्तम उदाहरण होय. अनुस्पंदनामुळे बेंझिनाचे स्थायीत्व, त्याची एकप्रतलीय संरचना व कार्बन-कार्बन (C–C) बंधाची लांबी यांचे स्पष्टीकरण प्राप्त होते.

बेंझिनाचा रेणू आ. ५ मध्ये दाखविल्याप्रमाणे एस‍्. एफ्. ए. फोन केकूले यांच्या दोन आणि जेम्स देवार (ड्यूअर) यांच्या तीन संरचनांद्वारे दाखविला जाऊ शकतो परंतु या कोणत्याही संरचनेच्या आधारे बेंझिनाचे गुणधर्म प्रकट होत नाहीत. बेंझिनाचा रेणू या सर्व संरचनांच्या समन्वयाने निर्माण झालेला एक

वेगळाच रेणू असतो पण त्याची संरचना कोणत्याही एका आकृतीने दाखविता येत नाही. आ. ५ मध्ये दाखविलेल्या कोणत्याही संरचनेचा रेणू अस्तित्वातच नसतो. बेंझिनाचे गुणधर्म पाहिल्यास असे दिसून येते की, त्याचा रेणू

एकप्रतलीय असून C–C बंधाची लांबी १·३९ Å[१ Å (अँगस्ट्रॉम) = १०^−१० मी.] असते म्हणजे हा बंध द्विबंध किंवा एकबंध नसून त्यांच्यापेक्षा एक वेगळाच बंध असतो. द्विबंधाची लांबी १·५४ Å असून एकबंधाची लांबी १·३२ Å आहे. अनुस्पंदनामुळे उत्पन्न झालेली संकरित संरचना सर्व संभाव्य रेणूंच्या एक दुसऱ्या अती जलद परिवर्तन झाल्याने निर्माण होते, असा समज आहे परंतु प्रत्यक्षात संभाव्य संरचनेचा एकही रेणू उत्पन्न झालेला नसतो म्हणजेच अशा रेणूची संरचना अनुस्पंदनरूप संकर असते. अनुस्पंदनामुळे रेणूत स्थैर्य येते, कारण अशा रेणूची ऊर्जा कोणत्याही एका संरचनेपासून अपेक्षिलेल्या ऊर्जेपेक्षा कमी असते. आ. ६ मध्ये दर्शविलेल्या उदाहरणावरून हे अधिक स्पष्ट होईल. नायट्रेट आयनात (NO₃^–) एकबंध व द्विबंध अशी संरचना असल्याचे दाखविले जाते परंतु N−O हे अंतर ठराविक असल्याचे दिसून येते म्हणजेच नायट्रेट आयनातील नायट्रोजन व ऑक्सिजन यांमधील बंध एकबंध व द्विबंध यांचा संकर असतो. [⟶ पुंज रसायनशास्त्र].

संकलित बहुपृष्ठकीय संरचना : आतापावेतो बहुआणवीय रेणू व आयन यांच्यासंबंधी केलेल्या विवरणात ज्यांच्या भूमितीय संरचनांचा खुलासा एकाच सहसंबद्ध बहुपृष्ठकाद्वारे करता येतो अशा जातींचाच विचार केलेला आहे. रासायनिक संयुगांच्या संरचनांच्या प्रश्नांत या जातींच्या संरचना समजून घेणे ही गोष्ट मध्यवर्ती असली, तरी सर्व किंवा बहुतांश ज्ञात रासायनिक संयुगांच्या संरचनांचे वर्णन करण्यासाठी हा आधार पुरेसा नाही. या संकल्पनांद्वारे ज्यांच्या संरचनांचा खुलासा होऊ शकत नाही अशा अधिकांश संरचनांत दोन वा अधिक सहसंबद्ध बहुपृष्ठके एकत्रित होऊन तयार होणाऱ्या अधिक जटिल समग्र संरचनांचा समावेश होतो. अशा संकलित बहुपृष्ठकांचा अंतर्भाव असलेल्या संयुगांची संख्या मोठी असून त्यांचा विचार स्वाभाविकपणेच ⇨घन अवस्था रसायनशास्त्रात करण्यात यतो. कार्बनी रसायनशास्त्रात आढळणाऱ्या संयुगांच्या सजातीय श्रेण्या ही प्रत्येक घटकात तेच मध्यवर्ती मूलद्रव्य असलेल्या संकलित बहुपृष्ठकांची चांगली उदाहरणे आहेत.

सजातीय श्रेणी : निरनिराळ्या ⇨पॅराफिनांची सूत्रे तपासली, तर असे दिसून येते की, प्रत्येक पॅराफीन व श्रेणीतील त्यांचा लगतचा शेजारी यांत एका CH₂ गटाचा फरक आहे. ज्या श्रेणीतील घटक एका CH₂ गटाने शेजारील घटकापेक्षा लहान किंवा मोठा असतो अशा श्रेणीस सजातीय श्रेणी म्हणतात. पॅराफीन श्रेणीतील काही घटक व त्यांचे गुणधर्म कोष्टक क्र. ७ मध्ये दिले आहेत. सजातीयत्वाच्या सिद्धांताचा उपयोग करून श्रेणीतील अपरिचित घटकाच्या गुणधर्मांचे अनुमान काढता येते. C_nH_2n+2 या सर्वसामान्य सूत्रावरून या श्रेणीतील कोणत्याही घटकांचे सूत्र काढता येते.

प्रत्येक कार्यकारी समूहात सजातीय श्रेणी आढळून येते. प्राथमिक अमाइने (C_nH_2n+1 NH₂), अल्कोहॉले (C_n H_2n+1 OH ), कार्बॉक्सिलिक अम्ले ( C_nH_2n+1 COOH), अमाइडे ( C_nH_2n+1 CONH₂) वगैरे सजातीय श्रेण्यांची उदाहरणे आहेत.

समघटकता : बऱ्याच वेळा असे आढळून येते की, दोन किंवा अधिक रासायनिक संयुगांत मूलघटकांची संख्या सारखीच असून त्यांचा रेणूभार सारखाच असतो परंतु त्यांचे भौतिक किंवा रासायनिक गुणधर्म भिन्न असतात. हा प्रकार कार्बनी संयुगांत जास्त प्रामुख्याने आढळून येतो. सजातीय श्रेणीतील संयुगांत कार्बन अणूंची संख्या जसजशी वाढते तसतशी एकाच रेणूभाराच्या

कोष्टक क्र. ७. पॅराफिनांची सजातीय श्रेणी 

कार्बन संख्या	नाव	उकळबिंदू (० से.)	वितळबिंदू (० से.)	घनता (द्रवरूप स्थितीत ग्रॅ./सेंमी.३ २०० से.ला)	प्रणमनांक (सोडीयम रेषेला       २०० से. ला)
१	मिथेन	–१६१·५	–१८३·०	०·४२४	–
२	एथेन	–८८·६	–१७२·०	०·५४६	–
३	प्रोपेन	–४२·१	–१८८·०	०·५०१	–
४	ब्युटेन	–०·५	–१३५·०	०·५७९	१·३३२६
५	पेंटेन	३६·१	–१३०·०	०·६२६	१·३५७५
६	हेक्झेन	६८·७	–९५·०	०·६५९	१·३७४९
७	हेप्टेन	९८·४	–९१·०	०·६८४	१·३८७६
८	ऑक्टेन	१२५·७	–५७·०	०·७०३	१·३९७४
९	नोनेन	१५०·८	–५४·०	०·७१८	१·४०५४
१०	डेकेन	१७४·१	–३०·०	०·७३०	१·४११९

 

रेणूसूत्राच्या समघटकांची संख्या वाढत जाते. समघटकता दोन प्रकारची असते : (१) संरचनात्मक व (२) त्रिमितीय. संरचनात्मक समघटकतेत दोन किंवा अधिक संयुगांत एकच संघटन

असते; परंतु घटकांची रचना वेगळी असते. उदा., n – ब्युटेन व आयसोब्युटेन या संयुगांची संरचनात्मक समघटकता (आ. ७).

संरचनात्मक समघटकतेच्या स्थान समघटकता व कार्यकारी (वा क्रियाशील) गट समघटकता या उपप्रकारांची उदाहरणे आ. ८, ९ व १० यांत दिलेली आहेत.

त्रिमितीय समघटकतेत दोन किंवा अधिक संयुगांत एकच कार्बन सांगाडा व तेच कार्यकारी गट असतातच; परंतु अवकाशातील त्यांची त्रिमितीय संरचना निरनिराळी असते. यात भूमितीय आणि प्रकाशीय समघटकता असे दोन उपप्रकार आढळतात. यांची उदाहरणे आ. ११, १२ व १३ यांत दिलेली आहेत.

चलसमघटकता या प्रकारात संयुगांच्या दोन रूपांमध्ये समतोल असतो. ॲसिटोॲसिटिक एस्टराची दोन रूपे आ. १४ मध्ये दिलेल्या सूत्रांनी दाखविता येतात.

अकार्बनी सहसंबद्ध संयुगात जेव्हा दोन किंवा अधिक प्रकारचे गट जोडलेले असतात तेव्हा समघटकता दिसून येते.

डायक्लोरोटेट्राअमाइन कोबाल्ट (।।।) ची दोन रूपे आढळतात. (आ. १५).

भाकित केलेल्या समघटकेतेचे अस्तित्व हा रासायनिक संरचनांसंबंधीच्या सिद्धांतांना एक महत्त्वाचा दृढ आधार ठरलेला आहे. भाकित केलेल्या कित्येक समघटकता प्रकारांच्या शोधामुळे रासायनिक संरचनांच्या बहुपृष्ठकीय दृष्टिकोनाचा पूर्णपणे पडताळा

मिळालेला आहे. संपृक्त (ज्यांतील सर्व बंध जोडले गेलेले आहेत म्हणजे ज्यात द्विबंध अथवा त्रिबंध नाहीत अशा) कार्बन अणूंच्या चतुःपृष्ठकीय संरचनेचा पहिला खरा खात्रीलायक पुरावा प्रकाशीय समघटकतेद्वारे मिळालेला आहे. समघटकतेच्या वरील विविध प्रकारांसंबंधीचे विस्तारपूर्वक विवरण ‘समघटकता’ या नोंदीत दिलेले आहे.

शृंखलीकरण : काही मूलद्रव्यांचे अणू एकमेकांस जोडले जाऊन त्यांच्या शृंखला किंवा वलये तयार होतात. या गुणधर्मास

शृंखलीकरण म्हणतात. कार्बनामध्ये हा गुणधर्म प्रकर्षाने आढळून येतो, किंबहुना यामुळेच कार्बनी रसायनशास्त्र ही वेगळी शाखा निर्माण झाली. इतर मूलद्रव्यांतही ही गुणधर्म कमी प्रमाणात आढळून येतो. गंधकामध्ये HS_(n)H ही सल्फेन संयुगे तयार होतात. सहा गंधक अणू असलेली संयुगे माहीत आहेत.

फॉस्फरस व सिलिकॉन या मूलद्रव्यांतही शृंखलीकरणाचा गुणधर्म आढळून येतो.

इलेक्ट्रॉन–न्यून संरचना : बहुतेक सर्व रेणूंमध्ये किंवा जटिल स्वरूपाच्या आयनांमध्ये असे दिसून येते की, त्यांतील जोडलेल्या

प्रत्येक दोन अणूंमध्ये सहसंयुजी बंधास आवश्यक असणारी इलेक्ट्रॉन जोडी उपलब्ध असते परंतु काही संरचना असाही आहेत की, त्यांतील प्रत्येक दोन अणूंना बांधणाऱ्या सहसंयुजी बंधांना आवश्यक असणाऱ्या इलेक्ट्रॉनांपेक्षा कमी इलेक्ट्रॉन उपलब्ध असतात. अशा संयुगांना इलेक्ट्रॉन-न्यून संयुगे म्हणतात. बोरॉन व हायड्रोजन यांच्यापासून मिळणारी बोरेन नामक संयुगे या वर्गात मोडतात. डाय बोरेन (B₂H₆)

हा रेणू बनताना प्रत्येकी तीन असे दोन बोरॉन अणूंचे सहा व प्रत्येक हायड्रोजनाचा एक असे सहा म्हणजे एकूण १२ इलेक्ट्रॉन सात सहसंयुजी बंधांसाठी उपलब्ध असतात. या सात बंधांसाठी १४ इलेक्ट्रॉनांची आवश्यकता आहे. यासाठी B₂H₆ हा C₂H₆ पेक्षा भिन्न असला पाहिजे. म्हणून चार B–H हे एका पातळीतील बंध सामान्य सहसंयुजी बंध मानले असून त्या प्रत्येकात बोरॉनापासून एक व हायड्रोजनापासून एक इलेक्ट्रॉन मिळवून अशी इलेक्ट्रॉन जोडी हे बंध बनविते, असे मानले आहे. त्याचप्रमाणे असे दोन गट उपलब्ध होतील आणि त्यांतील बोरॉन अणूवर अजून एक इलेक्ट्रॉन उपलब्ध असेल. आता उरलेले दोन हायड्रोजन अणू दोन बोरॉन अणूंबरोबर दोन सेतु-बंध तयार करतात. दोन B आणि दोन H यांचे एकंदर चार इलेक्ट्रॉन उपलब्ध असून त्यांच्या दोन जोड्या करून प्रत्येक इलेक्ट्रॉन जोडी B – – H – – B अशा तीन अणुकेंद्रांना बद्ध करते.

याला त्रिकेंद्री इलेक्ट्रॉन बंध म्हणतात. मध्यवर्ती असलेले हायड्रोजन अणू दोन बोरॉन अणूंना अशा त्रिकेंद्री बंधीने जोडलेले असतात. हे सेतु-बंध होत.

डायबोरेनाचे दोन हायड्रोजन अणू त्यातील चार हायड्रोजन अणूंपेक्षा भिन्न गुणधर्मांचे आहेत. बोरेन वा अल्फेन यांच्या क्ष-किरण

अभ्यासावरून त्यांच्या संरचना मूलतः भिन्न आहेत असे दिसून येते. या दोन्ही गोष्टींचे समर्थन अशी संरचना करू शकते. अशा बहुकेंद्री बंधांच्या सहाय्याने इलेक्ट्रॉन-असंपृक्त संयुगांच्या संरचना सुलभपणे स्पष्ट करता येतात. आ. १७ मध्ये डायबोरेनाची सेतु-बंध संरचना दाखविली आहे.

यापेक्षा जास्त समर्पक संरचना रणवीय परिकक्ष बंध सिद्धांताने मिळविता येतात.

पाहा : त्रिमीतीय रसायनशास्त्र; पुंज रसायनशास्त्र; संयुजा.

संदर्भ :

• Cartmell, E.; Fowles, G. W. A., Valency and Molecular Structures, Borough Green (U. K.), 1977.
• Cotton, F. A.; Wilkinson, G., Advanced Inorganic Chemistry, New York, 1972.
• Ferguson, L. N., The Modern Structural Theory of Organic Chemistry, New Delhi, 1963.
• Pauling, L., The Nature of Chemical Bond, New Delhi, 1967.
• Syrkin, Y. K.; Dyatkin, M. E.; Trans. Partridge, M. A.; Jordan, D. O., Structures of Molecules and the Chemical Bond, New York, 1964.

लेखक : पटवर्धन, सरिता अ.; करबेलकर, ना. वि.; वैद्य, वि. गो.