इरॅस्मस, डेसिडीअरिअस: (२८ ऑक्टोबर १४६६–१२ जुलै १५३६). प्रबोधनकाळातील एक डच विद्वान व कॅथलिक धर्मसुधारक. त्याचा जन्म रॉटरडॅम (नेदर्लंड्स) येथे आणि शिक्षण गौडा, डेव्हेंटर व सेर्टोखेन्बॉस येथे झाले. १४९२ मध्ये स्टेन येथे रोमन कॅथलिक चर्चचा धर्मोपदेशक (प्रिस्ट) म्हणून त्याची नेमणूक झाली. नंतर पॅरिस विद्यापीठात कँब्रेच्या बिशपचा खाजगी चिटणीस म्हणून त्याची नियुक्ती झाली. तेथे बिशपच्या अनुमतीने त्याने दोन वर्षे अभ्यास करून धर्मशास्त्रात पदवी मिळविली. १५०० पासूनच त्याच्या लेखनाचा व विचारांचा यूरोपात प्रभाव पडू लागला होता. इंग्‍लंडमधील त्याच्या मित्रांच्या निमंत्रणावरून तो तेथे गेला. त्याच्या समकालीन विद्वानांशी त्याचा चांगला परिचय होता व त्याचे मित्रमंडळही मोठे होते.
पॅरिस येथील आपल्या विद्यार्थ्यांच्या मदतीने त्याने प्राचीन ख्रिस्ती धर्मगुरूंच्या (फादर्सच्या) तात्विक विचारांचे संग्रह तयार करून ते प्रसिद्ध केले. मूळ ग्रीक हस्तलिखितांवरून नव्या कराराचे त्याने लॅटिनमध्ये सटीप भाषांतर केले (१५०५). त्याचे लेखन त्या काळी अत्यंत लोकप्रिय होते आणि तत्कालीन विद्वानांत त्याला मानाचे स्थानही होते. १५१६ मध्ये त्याने नव्या कराराची एक नवी ग्रीक आवृत्ती काढली. त्याच्या ह्या ग्रीक आवृत्तीमुळे नव्या कराराच्या टीकात्मक अभ्यासास जोराची चालना मिळाली. या काळातच ⇨ मार्टिन ल्यूथरचा (१४८३–१५४६) लोकांवर प्रभाव पडू लागला होता. इरॅस्मसची मते ल्यूथरहून भिन्न होती. त्याला धर्मसुधारणा हवी होती पण ती क्रांतीच्या मार्गाने नव्हे. त्याची विचारसरणी बुद्धिवादी होती. धर्मातील भ्रामक समजुती व दांभिकता यांवर त्याने कडाडून हल्ला चढविला. कॅथलिक पंथाच्या अवनतीच्या काळात त्याने कॅथलिक पंथास मार्गदर्शन केले व प्रॉटेस्टंट पंथाकडे वळणाऱ्या लोकांचा ओघ थांबविण्यास हातभार लावला. आयुष्याच्या अखेरीअखेरीस त्याला प्रॉटेस्टंट व कॅथलिक ह्या दोन्हीही पंथांच्या टीकेस तोंड द्यावे लागून मनस्ताप सहन करावा लागला. शेवटीशेवटी तो स्वित्झर्लंडमधील बाझेल येथे जोहान्न फ्रोबेन प्रेसमध्ये भाषांतर-संपादनाचे काम करीत होता. तेथेच त्याचे निधन झाले.
त्याचे बहुतांश लेखन लॅटिनमध्ये असून ते टीकात्मक व औपरोधिक स्वरूपाचे आहे. त्याच्या ग्रंथांतून त्याची प्रगाढ विद्वत्ता दिसून येते. त्याची शैली वेधक व काहीशी विनोदी आहे. त्याच्या मूळ लॅटिन ग्रंथांची इंग्रजीत भाषांतरे झालेली आहेत. त्याचे महत्त्वाचे लॅटिन ग्रंथ पुढीलप्रमाणे होत : Adagia (१५००), Enchiridion Mulitis Christiani (१५०३), Moriae Encomium (१५०९), Institutio Principis Christiani (१५१५) व Colloquia (१५१६). एफ्. एम्. निकल्झ यांनी त्याच्या लॅटिन पत्रांचा संग्रह संपादून इंग्रजीत भाषांतरित केला आहे (१९०४–१८). त्याचा पत्रसंग्रह विशेष महत्त्वाचा मानला जातो.
संदर्भ : 1. Allen, P. S. The Age of Erasmus, Oxford, 1914.
2. Smith, P. Erasmus : a Study of His Life, Ideals and Place in History, New York, 1923.
सुर्वे, भा. ग.