पूर्णा नदी : (१) तापी नदीची महत्वाची उपनदी. ‘पयोष्णी’ असेही तिचे जुने नाव आहे. नैऋत्य व पश्चिम दिशांनी वाहणाऱ्या या नदीचा प्रवाह अमरावती, अकोला व बुलढाणा या जिल्ह्यांतून जातो. लांबी सु. ३३८ किमी., जलवाहनक्षेत्र १८,३११ चौ. किमी. ही महाराष्ट्रातील अमरावती जिल्ह्यात गाविलगड टेकड्यांच्या दक्षिणेकडील उतारावर उगम पावते. प्रथम दक्षिण व नंतर नैऋत्य दिशेने या जिल्ह्याच्या मध्यभागातून वाहते. पुढे अमरावती व अकोला जिल्हा यांच्या सरहद्दीवर आल्यावर ती पश्चिमाभिमुख होऊन अकोला व बुलढाणा या जिल्ह्यांतून वाहत जाऊन जळगाव जिल्ह्यात चांगदेव येथे तापीस मिळते. या नदीला अमरावती जिल्ह्यात पेंढी, शहानूर, चंद्रभागा, बोर्डी अकोला जिल्ह्यात उमा, काटेपूर्णा, लोणार, मोर्णा, मान आणि बुलढाणा जिल्ह्यात नळगंगा, विश्वगंगा व बाणगंगा या नद्या मिळतात. मध्य भागातील अजिंठा डोंगर व उत्तर भागातील गाविलगड डोंगर यांमधील हिच्या प्रवाहक्षेत्रास पूर्णा खोरे म्हणतात. तापी-पूर्णा खोरे या नावानेही ते ओळखले जाते. पूर्णेचे खोरे सुपीक असून कापसाच्या पिकासाठी विशेष प्रसिद्ध आहे. दर्यापूर, अचलपूर, अमरावती, मुर्तिजापूर, अकोला, बाळापूर, खामगाव, मलकापूर, एदलाबाद, चांगदेव ही पूर्णा खोऱ्यातील महत्त्वाची गावे होत.
सावंत, प्र. रा. गाडे, ना. स.