पादत्राणे : तळपायाला काटेकुटे वा दगडधोंडे बोचू नयेत, घाण, चिखल, पाणी, गरम वा गार जमीन, ऊन, थंडी इत्यादींपासून पावलांचे रक्षण व्हावे तसेच शिकार करताना, विविध प्रकारचे खेळ खेळताना, गिर्यारोहण करताना पावलांना योग्य असे संरक्षण मिळावे व विविध प्रकारच्या पृष्ठभागांवरून चालणे सुलभ व्हावे यांसाठी पायाला जे आवरण घालतात त्याला पादत्राण म्हणतात. वस्त्रप्रावरणासाठी मानव कातडी किंवा झाडाच्या साली वापरू लागला तेव्हाच कातडी, साली, पाला, लव्हाळ्यासारख्या लांब वनस्पती अथवा वेलींनी पाय गुंडाळून पादत्राणे वापरण्याची कल्पना उदयाला आली असावी. पादत्राणांच्या तळासाठी लाकडी पट्ट्या किंवा सालीच्या ढलप्या वापरून प्रगतीचा एक महत्त्वाचा टप्पा गाठला गेला. हळूहळू पादत्राणांचा उपयोग सौंदर्यासाठी करता येईल, ही कल्पना उदयास आली.
भारतातील पादत्राणांचा उल्लेख वैदिक वाङ्मयातदेखील आढळतो. वैदिक काळात चामड्याचे जोडे वापरात होते व त्यांना ‘उपानह’ अशी संज्ञा होती. शतपथ ब्राह्मणात डुकराच्या कातड्याचा पादत्राणासाठी उपयोग होत असे असा उल्लेख आहे. पवित्र स्थानी, घरात, देवळात व सोवळ्यात असताना चामड्याची पादत्राणे वापरू नयेत असा संकेत असल्याने अशा स्थळी व प्रसंगी लाकडी खडावा वापरीत. सोवळ्यात लाकडी खडावा वापरण्याची प्रथा अद्यापही आढळते संन्यासी, साधू खडावा घालतात. खडावेला लाकडी तळ असून अंगठा व बोटांमध्ये धरायला लाकडी गुंडी असे. काही वेळा वरच्या बाजूला गुंडीऐवजी चामडी किंवा कापडाचे पट्टे असत. नंतर राजे, सरदार वगैरे श्रीमंत लोक चामड्याची पादत्राणे वापरू लागले. या पादत्राणांचे रोमन प्रकारच्या पादत्राणांशी बरेच साम्य असे. जाड तळव्यांच्या चपला बंदांनी पायाला घट्ट बांधल्या जात. बर्याचच वेळा, विशेषतः योद्ध्यांच्या, पादत्राणांचे हे बंद गुडध्याप्रर्यंत येत असत. श्रीमंत वर्गाची व राजेमहाराजांची पादत्राणे मौल्यवान चामड्याची व रत्नजडित असत. चपलांना मोत्यांचे घोस लावण्याची विशेष आवड गुप्त काळात होती, असे अजिंठ्याच्या भित्तिचित्रांवरून दिसते. स्त्रिया एकंदरीने पादत्राणे कमीच वापरीत परंतु त्यांची पादत्राणे विशेष प्रसंगी वापरावयाची, नाजूक, सुबक व जास्त दिखाऊ असत. ऋषिमुनी मात्र खडावाच वापरीत. काही वेळा खडावा हरिणाच्या चामड्याने मढविलेल्या असत. अशा खडावा यज्ञप्रसंगी यजमान पवित्र म्हणून घालत असे. अशा तेऱ्हेच्या पादत्राणांचे उल्लेख रामायण, महाभारतात आढळतात. राजामहाराजांसाठी चांदी-सोन्यासारख्या मूल्यवान धातूच्या व रत्ने
जडविलेल्या खडावा असत. मोगल व नंतर ब्रिटिश राजवटीत त्या त्या राजवटीनुसार पादत्राणे वापरण्याकडे लोकांचा कल होता. मोगल राजवटीत खूप नटविलेले चढाव, मोजडी वगैरे नाजूक व दिखाऊ प्रकार पादत्राणांत प्रामुख्याने आले. ब्रिटिश अमदानीत पाश्चात्त्य पद्धतीच्या पादत्राणांचा वापर वाढला. त्या त्या वेळी यूरोपात प्रचलित असलेली फॅशन भारतात येत असे. तरीही भारतीय प्रकारची पादत्राणे त्यांच्या त्यांच्या वैशिष्ट्यांसकट टिकून राहिली. टाचेच्या बाजूने उघडा असणारा व टोक चौकोनी व वर वळवलेले असलेला लाल रंगाने रंगविलेला पुणेरी जोडा, कोल्हापुरी चप्पल, कापशी या गावी तयार होणारी कापशी (किंवा अथणी) चप्पल, जयपूर, आग्रा येथे तयार होणारे निमुळत्या, लांब, वर वळविलेल्या टोकांचे चढाव किंवा आखूड टोकांची मोजडी हे पादत्राणांचे काही खास भारतीय प्रकार मध्ययुगापासून आजतागायत वापरात आहेत. यांखेरीज त्या त्या प्रांताचे वैशिष्ट्य असलेली पादत्राणे भारतात आहेतच. पादत्राणांना रेशीम, जर, झीग, मणी, घुंगरे वगैरेंनी नटविण्याची पद्धत भारतात अजूनही प्रचलित आहे. जयपूरला तयार होणारे चढाव या जरीकामासाठी विशेष प्रसिद्ध आहेत. कोल्हापुरी चपलेला कातडी गोंडे लावायची पद्धत लोकप्रिय आहे. आता पुणेरी जोडा जवळजवळ नामशेष झाला आहे परंतु कोल्हापुरी चप्पल व जयपुरी चढाव मात्र टिकून आहेत. आता सर्वसाधारणतः पाश्चात्त्य प्रकारचीच पादत्राणे शहरांमधून वापरात आहेत. त्यात विविध बुटांपासून ते साध्या हवाई रबरी चपलांपर्यंत अनेक प्रकार आढळतात. खेड्यातील लोक जाड तळव्यांच्या चपला वापरतात. स्त्रिया बव्हंशी चप्पल वापरतात परंतु पाश्चात्त्य देशांप्रमाणे सँडल्सदेखील लोकप्रिय होऊ लागले आहेत. भारतीय पद्धतीची पादत्राणे–कोल्हापुरी चप्पल, मोजडी, चढाव वगैरे–सध्या विशेष प्रसंगी फॅशन म्हणून वापरली जातात.
कच्चा माल : पादत्राणे बनविण्यास सुरुवात झाली तेव्हा ती प्राण्यांची कातडी, झाडाच्या साली व वेली वापरून बनविली गेली. तडतडीत व कडक होणारे चामडे मऊ करण्यासाठी उपलब्ध असलेला स्निग्ध पदार्थ व चरबी लावून ते मऊ करण्यात आले. यातूनच नंतर कातडे कमावणे या पद्धतीची सुरुवात झाली. कातड्याप्रमाणेच लाकडाचाही उपयोग पादत्राणांत विशेषतः उंच टाचांची पादत्राणे वापरात आल्यावर वाढला. टाचांसाठी वजनाला हलक्या पण मजबूत लाकडाचा उपयोग वाढला. तसेच खडावा बनविण्यासाठी लाकडाचा उपयोग होई. खडावा बुचाच्या (कॉर्कच्या) देखील करीत. भारतप्रमाणेच चीन, जपान वगैरे पूर्वेकडील समशीतोष्ण हवामानाच्या देशांत देखील खडावा व चपला वापरात होत्या. चीन व जपानमध्ये पादत्राणाचे वरचे भाग गवताने विणूनदेखील तयार करीत. जपानमध्ये पादत्राणे बनविताना लाकूड आणि चिवट कागदाचा उपयोग होत असे. तरीही बव्हंशी पादत्राणासाठी आता चामड्याचाच वापर करतात. पादत्राणासाठी वापरण्यात येणार्याप चामड्यापैकी सु. ७०% चामडे गुरांचे (गाई, बैल, म्हशी) वापरतात. वासराचे चामडे अतिशय मऊ असल्यामुळे अत्यंत मौल्यवान समजले जाते. म्हशीचे व बैलाचे कातडे तळव्यांसाठी वापरतात कारण ते टणक व वळविण्यास कठीण असते. मेंढ्या व बकऱ्यांची कातडी बुटाच्या अस्तरांसाठी व बिनबंदाच्या बुटासाठी (स्लीपरसाठी) वापरतात. सरीसुप (सरपटणाऱ्या) प्राण्यांच्या (सर्प, मगर, ॲलिगेटर, सरडा इत्यादींच्या) कातड्यांचा उपयोग पादत्राण दिखाऊ व आकर्षक करण्यासाठी करतात. घोड्याचे कातडे ‘कॉर्डोव्हान’ नावाने ओळखले जाते आणि ते पुरुषांच्या बुटांसाठी वापरतात. कांगारूचे कातडे खेळांडूंच्या बुटांसाठी तर शहामृगाचे स्त्रियांची पादत्राणे बनविण्यासाठी वापरतात. पादत्राणांसाठी डुकराच्या कातड्याचाही उपयोग करतात. निरनिराळ्या केसाळ प्राण्यांच्या कातड्यांची पादत्राणे बनवितात किंवा चामड्याच्या पादत्राणाला फरचे पट्टे किंवा काठ लावतात. (निरनिराळ्या प्रकारची कातडी, त्यांच्या कमाविण्याच्या पद्धती व त्यांचे उपयोग यांसंबंधीची माहिती ‘चर्मोद्योग’ या नोंदीत दिलेली आहे). याशिवाय निर्मितीच्या वेळी उपयोगी पडणाऱ्या टणक ट‌्वीडचा दोरा, गुंड्या, कातडी सळ (थाँग), निरनिराळ्या आकरारांचे व आकारमानांचे खिळे, टेकस, चुका, रिव्हेट, आधारासाठी बांबूची किंवा धातूच्या पत्र्याची पट्टी (शँक), बंद ओवण्यासाठी अथवा केवळ शोभा म्हणून बसविण्याच्या छोट्या कड्या, बकले, सुती अगर रेशमी लेस, मेण, रंग, पॉलिश, संरक्षक थरासाठी लॅकर, रबर व क्रेपचे भाग चिकटविण्यासाठी पेट्रोल व रासायनिक द्रावण या सर्व प्रकारच्या मालाचा अंतर्भाव कच्च्या मालातच केला जातो.
विसाच्या शतकाच्या सुरुवातीला रबराचे व्हल्कनीकरण (गंधक किंवा त्याच्या संयुगांच्या साहाय्याने रबराच्या भौतिक गुणधर्मांत बदल करण्याची प्रक्रिया) करण्याचा शोध लागल्यानंतर पादत्राणांच्या बनावटीत रबराचा वापर बाढला. तळव्यांसाठी सरसकट रबर वापरू लागले. नंतर पावसाळी बूट वगैरे पादत्राणे पूर्णतया रबराची किंवा रबराचा थर दिलेल्या कापडाची करू लागले. रबरापासून साच्यात घालून पादत्राणे बनविता येऊ लागल्याने पादत्राणांचे उत्पादन खूपच सोपे झाले. त्यामुळे दिवसेंदिवस रबराचा उपयोग वाढू लागला. आता चामडे, लाकूड, नैसर्गिक रबर, फोम रबर, रेक्झीन, कापड, पॉलिव्हिनिल प्लॅस्टिक इत्यादींचा उपयोग पादत्राणे बनविण्यासाठी कच्चा माल म्हणून करतात. लिनन, सॅटिन, रेशीम इ. काही विशिष्ट प्रकारच्या कापडांचाही पादत्राणांकरिता उपयोग करण्यात येतो. कापडावर सेल्युलोज नायट्रेटासारख्या रासायनिक द्रव्याचा लेप देऊन अनेक प्रकारच्या पोतांचे, रंगांचे आणी आकृतिबंधांचे कापड पादत्राणांसाठी तयार करण्यात येते. यांपैकी कित्येक प्रकारचे कापड कातड्याच्या कणीदार पृष्ठभागाशी पुष्कळशा प्रमाणात मिळतेजुळते असते. या कापडाला ‘नकली कातडे’ (इमिटेशन लेदर) असेही म्हणतात. अशा कापडांचा उपयोग स्वस्त बुटांसाठी आणि विशेषत्वाने स्त्रियांच्या, मुलींच्या व लहान मुलांच्या पादत्राणांसाठी करण्यात येतो. जाळीदार नायलॉन, मखमली नायलॉन यांसारख्या मानवनिर्मित तंतूंपासून तयार करण्यात येणाऱ्या द्रव्यांचाही पादत्राणांसाठी वाढत्या प्रमाणात उपयोग करण्यात येत आहे. वरीलपैकी काही प्रकारांचा पादत्राणांच्या अस्तरासाठी तसेच वरच्या भागाच्या पृष्ठभागासाठी उपयोग करतात.
पादत्राणांना लावायची बकले पूर्वीपासूनच लोखंड, पितळ इ. धातूंची करण्यात येत आहेत. आता त्यासाठी ॲल्युमिनियमाचा वापर वाढला आहे.
निर्मिती : भारतीय प्रकारच्या पादत्राणांची म्हणजे चप्पल, चढाव वगैरेंची निर्मिती पद्धत पाश्चात्त्य प्रकारच्या पादत्राणांपेक्षा खूपच साधी असते. हव्या त्या आकाराचे तळवे कापून घेतात. टाचा वेगळ्या तयार करून घेतात. चपलेचे पट्टे योग्य तऱ्हेने कापून त्यांच्या कडा दुमडून शिवणी घालून घेतात. शिवणी चामड्याच्या बारीक वादीने हातानेच घालतात. शिवणी घालण्यासाठी यंत्राचा वापर फक्त कारखान्यांमध्येच होतो. हाती घातलेली शिवण मजबूत असते. नंतर याच प्रकारे तळवा आणि वरचे पट्टे किंवा योग्य आकारात कापून घेऊन जरूरीप्रमाणे जरीकाम, रेशमाचे भरतकाम वगैरे केलेले चढावाचे वरचे भाग एकमेकांना शिवून जोडतात. चपलांच्या पट्ट्यांवरदेखील जरीकाम व रेशमाचे भरतकाम करण्याची प्रथा अजूनही आहे. नंतर तयार पादत्राण तेल देऊन काही दिवस नरम केले जाते व नंतर विक्रीसाठी बाजारात येते. कोल्हापुरी चपलेचे वैशिष्ट्य म्हणजे तिचे पट्टे चामड्याच्या वाद्यांची नाजूक वेणी घालून अशा अनेक वेण्यांचे बनवितात. कापशी चप्पल ही केवळ कातड्याच्या वादीनेच शिवणकाम करून तयार करण्यात येते. तिच्या बांधणीत खिळ्यांचा, चुकांचा वा दोऱ्याचा अजिबात वापर करीत नाहीत. भारतीय प्रकारच्या पादत्राणांची निर्मिती मुख्यत्वे हातांनीच, यंत्रांचे साहाय्य न घेता, केली जाते परंतु याकरिता देखील लाकडी चक्की, लाकडी साचे, ऐरण, वेगवेगळ्या राप्या, कात्री, आऱ्या, हातोडी, पक्कड, खिळे तोडण्याची पक्कड, नक्षीकामासाठी वापरावयाचे साधन (डिझाइन पंच), शेगडा, आकारमानदर्शक अंक घालावयाचे ठसे, पॉलिश करण्याचा ब्रश वगैरे बारीक सारीक हत्यारे व अवजारे लागतात. शिवाय बुटाचा वरचा भाग एकत्र शिवण्याचे पायमशीनदेखील बऱ्याच कारागिरांकडे असते.
बुटाची निर्मिती : पादत्राणांपैकी बुटाची निर्मिती जास्त क्लिष्ट असते. पादत्राणाचा हा प्रकार हवामानामुळे पाश्चात्त्य देशांत जास्त लोकप्रिय ठरला व मुख्यत्वे बुटांचाच वापर तेथे जास्त आहे. त्यामुळे अर्थातच बुटाच्या निर्मितीचा अधिक साक्षेपाने विचार झालेला आहे. हल्ली सर्व प्रकारच्या बुटांची निर्मिती मोठ्या प्रमाणावर कारखान्यांमध्येच विविध यंत्रांच्या व उपकरणांच्या साहाय्याने होते. यांपैकी काही प्रमुख यंत्रे-उपकरणे खालीलप्रमाणे आहेत : (१) तळ, वरचा भाग वगैरे मापाप्रमाणे कापण्याचे यंत्र (कटिंग प्रेस) (२) जाड कातड्याचे दोन थर अलग करणारे यंत्र (स्प्लिटिंग मशीन) (३) एकमेकींना शिवल्या जाणाऱ्या दोन कडा निमुळत्या छिलून शिलाई सोपे बनविणारे यंत्र (स्क्रायव्हिंग मशीन) (४) सर्व सुटे भाग एकत्र जोडून वरचा भाग शिवणारे यंत्र (अप्पर स्टिचिंग मशीन) (५) चामड्याला भोके व नक्षी पाडण्याचे यंत्र (पंचिंग अँड परफोरेटिंग मशीन) (६) वरचा भाग साच्यावर (लास्टवर) ओढून ठोकण्याचे यंत्र (पुलिंग ओव्हर अँड लास्टिंग मशीन) (७) वरचा भाग व अस्तर कातडी पट्टीने शिवण्याचे यंत्र (वेल्ट स्टिचिंग मशीन) (८) तळवा शिवून किंवा खिळे वा स्क्रूच्या साहाय्याने बुटाच्या वरच्या भागाला जोडणारे यंत्र (आउटसोल स्टिचिंग अँड स्क्रूइंग मशीन) (९) टाचा बसविण्याचे यंत्र (हील अटॅचिंग मशीन) (१०) बुटांचे तळ आणि कडा एकसारख्या कापून गुळगुळीत करण्याचे व वरच्या भागाला पॉलिश करण्याचे यंत्र (ट्रिमिंग अँड फिनिशिंग मशीन) (११) पादत्राणावर कंपनीचे नाव व चिन्ह, आकारमान व किंमत छापण्याचे यंत्र (ट्रेडमार्क स्टँपिंग मशीन).
या सर्व यंत्राच्या साहाय्याने कारखान्यातून बूट, सँडल्स वगैरे प्रकारची पादत्राणे तयार केली जातात. वजन व उंचीच्या प्रमाणावर आधारित असे बुटाचे आकारमान तळपायाच्या लांबीवरून ठरविण्यात आले आहे. त्यांना ठराविक क्रमांक देण्यात आले आहेत. त्या त्या मापाच्या बुटांच्या जोड्या कारखान्यात तयार होतात. या मापांच्या पत्र्याच्या कोरी (टेप्लेटस) कारखान्यात तयार असतात. त्यांच्यावरून यंत्राच्या साहाय्याने बुटांचे वेगवेगळे भाग एकदम मोठ्या संख्येने कापले जातात. यानंतर वरच्या भागावर ठराविक पद्धतीप्रमाणे ठरलेली नक्षी यंत्रानेच उमटविली जाते. नंतर त्याला अस्तर जोडून कडा सारख्या केल्या जातात. यानंतर वरच्या भागाला आतला
तळवा जोडला जातो. बुटाचा आकार रोजच्या वापरामध्ये कायम रहावा यासाठी तो योग्य मापाच्या लाकडी साच्यावर ताणून चढवला जातो. ठराविक तापमानाला व ठराविक दिवसांपर्यंत बूट साच्यावर ठेवल्यानंतर बुटाला कायम आकार प्राप्त होतो. बुटाच्या आकारातील सर्व बारकावे साच्यावर असतात. ते बुटावर जसेच्या तसे येऊन कायम होतात. साच्यावरून काढून मग बुटाला बाहेरचा तळवा, त्याला टाच वगैरे भाग जोडले जातात. ही सर्व जोडणी यंत्रावर दोऱ्याने किंवा कातडी वादीने शिवून किंवा योग्य रसायनांच्या साहाय्याने एकमेकांना चिकटवून किंवा खिळे ठोकून केली जाते. टाच अजूनही पुष्कळदा खिळ्यांनी जोडली जाते. उंच टाच स्क्रूच्या साहाय्याने जास्त घट्ट करतात. नंतर टाच व वरचा भाग जोडलेली शिवण व टाचेची कड यंत्रावर घासून गुळगुळीत करतात. नंतर टाचेकडच्या भागाला काही भर घालून कायम, डौलदार आकार आणतात. यानंतर बुटाला बटणे, बंद वगैरे योग्य ती साधने जोडून पॉलिश केले जाते व बूट विक्रीसाठी तयार होतो. यानंतर बूट जलाभेद्य कागदात गुंडाळून पुठ्ठ्याच्या खोक्यात ठवून देतात. पादत्राणांच्या कारखान्यात पादत्राणनिर्मितीच्या प्रत्येक टप्प्याकरिता वेगवेगळा विभाग असतो. या विभागांना तेथे करण्यात येणाऱ्या कामावरून नावे दिलेली असतात. कटिंग रूम म्हणजे कापण्याच्या खोली पासून पॅकिंग रूम म्हणजे खोकी भरण्याच्या खोलीपर्यंत पादत्राणांची निर्मिती निरनिराळ्या विभागांत विभागलेली असते.
मिश्र प्रकारच्या पादत्राणामध्ये वरच्या कातडी बाजू प्रथम तयार करून त्यांना रबरी अगर पी. व्ही. सी. चे तळवे व्हल्कनीकरण करून बसविले जातात. या पद्धतीस डी. व्ही. पी. (डायरेक्ट व्हल्कनायझिंग प्रोसेस) पद्धत म्हणतात. दुसऱ्या पद्धतीत वरीलप्रमाणे संपूर्ण पादत्राण पी. व्ही. सी. चे बनविले जाते किंवा वरचा भाग कातडी तयार करून अंतःक्षेपण (इंजेक्शन) पद्धतीने पी. व्ही. सी. चा तळवा बसविला जातो. या पद्धतीस डी. आय. पी. (डायरेक्ट इंजेक्शन प्रोसेस) पद्धत म्हणतात.
बिनबंदांचे आणि बंदांचे किंवा बटणांचे असे दोन प्रकार प्रामुख्याने पडतात. शिवाय शिकार करताना व घोड्यावर बसताना घालण्याचे गुडघ्यापर्यंत येणारे बूट, विविध खेळ खेळताना पावलाची हालचाल सुकर व्हावी म्हणून वापरायचे कॅनव्हासचे बूट, रबरी जाड तळव्यांचे ऑक्सफर्ड बूट, स्केटिंग करताना घालायचे चाके लावलेले बूट, शिवाय स्कीईंगसाठी (बर्फावरून घसरताना) वापरावयाचे बूट, दलदलीतून चालताना सोयीचे होणारे हवायुक्त रबरी सपाट तळव्याचे बूट, पावसाळ्यात वापरावयाचे रबरी बूट, फुटबॉलसारखे खेळ खेळताना घालावयाचे तळव्याला बोथट खिळे ठोकलेले स्टड बूट असे बुटांचे कितीतरी प्रकार आहेत.
पावलांच्या सुरक्षिततेच्या दृष्टीने योग्य असे पादत्राण वापरणे इष्ट असते. केवळ फॅशनकडे न पाहता चालताना पावलांच्या हालचालीस सुखद आणि सुयोग्य ठरेल असेच पादत्राण वापरावे. अगदी लहान (चालता न येणाऱ्या) मूलांना कातडी किंवा मखमली बूट, चालायला लागल्यावर मऊ चामड्याचा तळ असलेले सपाट तळव्याचे बूट अगर सँडल्स, आणखी वय वाढल्यावर टाचेची उंची सु. २·५ ते ४ सेंमी. एवढी असलेले बूट किंवा सँडल्स आणि पायाची पूर्ण वाढ झाल्यावर मग आपल्या आवडीप्रमाणे घेतलेली पादत्राणे योग्य ठरतात. वाढत्या वयामध्ये टोकाला घट्ट आवळणारा भाग असलेली किंवा टाचेची उंची प्रमाणापेक्षा जास्त असणारी पादत्राणे वापरणे पायाला अहितकारक ठरते. लहान वयात बूट किंवा सँडलसारखे पायाबरोबर बसणारे पादत्राण वापरल्याने चालण्यातला डौल कायम राहतो.
आकारमान क्रमांक
लहान मुलांची पादत्राणे ० ते १३
मोठ्या मुलांची पादत्राणे १ ते ४
स्त्रियांची पादत्राणे २ ते ७
पुरुषांची पादत्राणे ५ ते ११
पादत्राण विकत घेताना पायाच्या रुंदीपेक्षा ०·५ सेंमी. रुंद व बोटांपुडे १·५ सेंमी. जागा राहील तकी लांब पाहून द्यावे. तसेच दोन्ही पायांमध्ये पादत्राणे घालून पहावीत. पादत्राणे घालून उभे राहून व चालून पहावे, कारण उभे राहिल्यावर पावलाच्या लांबीत फरक पडतो. सर्व प्रकारच्या पादत्राणांमध्ये चामड्याचे पादत्राण पावलाला अत्यंत सुखकर असते.
पादत्राणांमुळे होणारे विकार : चामड्याचे नवीन पादत्राण वापरायला लागल्यावर त्यामुळे पायाला हमखास इजा होते. याला ‘बूट किंवा चप्पल चावणे अथवा लागणे’ असे म्हणतात. बुटाबरोबर मोजे वापरल्यास बूट कमी चावतो. पादत्रांणाचा भाग पावलावर सतत घासला जाऊन त्या त्या ठिकाणी पायाला घट्टे पडतात. काही वेळा पादत्राणाचा खिळा तळपायाला लागून ⇨ भोवरी किंवा ⇨ कुरूप यांसारखे त्रासदायक विकार होतात. अशा वेळी चामड्याच्या पादत्राणाऐवजी मऊ रबरी पादत्राण वापरणे सोयीचे ठरते. हल्ली तयार होणारी रबरी किंवा संश्लेषित (कृत्रिम) रबरापासून तयार होणारी पादत्राणे वापरल्यास पायांवर चट्टे किंवा पुरळ उठणे यांसारखे अधिहर्षताजन्य (ॲलर्जीजन्य) विकार होतात [⇨ त्वचा ]. फार घट्ट बूट वापरल्याने पायांची बोटे वेडीवाकडी दाबली जाऊन त्यांना तोच आकार कायम येतो. काही वेळा नखे बोटांत घुसून गंभीर इजा होतात. नखांची वाढ खुंटते. पाय सारखे बंदिस्त राहिल्यामुळे कातडी ओलसर राहून चिखलीसारखा विकार उद्‌भवण्याची भीती असते. दमट हवामानाच्या प्रदेशात ही भीती जास्त असते.
चीनमध्ये प्राचीन काळी लाकडाचे लहान आकारमानाचे बूट घालून स्त्रियांची पावले मुद्दाम लहान करण्याची प्रथा होती. जिची पावले जास्त लहान ती स्त्री सौंदर्यवान समजत असत. या लहान पावलांमुळे स्त्रियांना नीट चालता येत नसे परंतु सौंदर्यासक्तीमुळे स्त्रिया तेही सहन करीत असत.
पादत्राणांच्या यांत्रिक उत्पादनास व महोत्पादनाची तत्त्वे या उद्योगात प्रचारात येण्यास सुरुवात झाल्यानंतर जगभर या उद्योगाच्या स्वरूपात फार मोठा बदल घडून आला. अद्यापही भारतासारख्या देशात हस्तव्यवसाय म्हणून पादत्राणांचे काही प्रमाणात उत्पादन होत असले, तरी पाश्चात्त्य पद्धतीच्या पादत्राणांच्या आणि रबर, प्लॅस्टिक इ. आधुनिक कच्च्या मालापासून तयार करण्यात येणाऱ्या पादत्राणांच्या महोत्पादनासाठी यांत्रिक प्रक्रियाच वापरण्यात येत आहेत. मोठ्या प्रमाणावर पादत्राणांचे उत्पादन करण्याची कल्पना रोमन काळातच उदयाला आलेली होती तथापि पादत्राणांचा आधुनिक म्हणता येईल असा पहिला कारखाना अमेरिकेत १७६० साली जे. ए. दागिअर यांनी लिन, मॅसॅचूसेट्स येथे सुरू केला. त्यांनी बरेच कारगीर कामावर ठेवले आणि त्यांपैकी प्रत्येकाला एकेक ठराविक काम वाटून दिले. १७९० मध्ये यूरोपात बूट शिवण्यासाठी खास यंत्र तयार करण्यात आले आणि १८१० मध्ये अमेरिकेत तळवे जोडण्यासाठी दोऱ्याऐवजी खिळ्यांचा वापर करण्याची पद्धत शोधून काढण्यात आली. तथापि या शोधांचा परंपरागत उद्योगावर फारसा परिणाम झाला नाही. १८१८ साली डाव्या व उजव्या पायातील बूट असा बुटांमध्ये फरक करण्यात आला. बूट ज्यावर बांधतात त्या साच्यांचे १८२१ मध्ये यूरोपात लेथवर मोठ्या प्रमाणावर उत्पादन करण्यात आले. १८२२ मध्ये एका जर्मन उत्पादकांनी बुटाचा वरचा भाग तळव्याला जोडण्यासाठी स्क्रू वापरले तर ड्रेझ‌्डेन येथील एका कारखानदारांनी यासाठी लाकडी चुका वापरण्यास १८३९ मध्ये सुरुवात केली. चुका ठोकणारी यंत्रे अमेरिकेत १८३३ मध्ये तयार करण्यात आली व नंतराच्या काळात त्यांत सुधारणा झाली. १८४५ च्या सुमारास तळव्याचे कातडे लाटून घट्ट करण्याचे यंत्र प्रचारात आले व त्यामुळे ऐरणीसारख्या दगडावर हातोड्याने चामडे ठोकून घट्ट करण्याची परंपरागत पद्धत मागे पडली. १८४६ मध्ये इलाअस हौ यांनी शिवणाच्या यंत्राचा शोध लावला, १८५८ मध्ये एल्. आर्. ब्लेक यांनी बुटाचा तळवा बुटाच्या वरच्या भागाला जोडण्याचे यंत्र शोधून काढले. यंत्रामुळे बूट बनविण्याचा वेग आणि बुटाच्या सुबकपणा वाढला. यानंतर विविध क्रियांसाठी यंत्रे बनविण्यात येऊन विसाव्या शतकाच्या सुरुवातीपर्यंत बुटाच्या निर्मितीमधील जवळजवळ सर्व क्रिया यंत्राच्या साहाय्याने होऊ लागल्या. या यांत्रिकीकरणामुळे चर्मकारांची परिस्थितीही सुधारली व पूर्वी अपुरे वायुवीजन असलेल्या लहानशा दुकानात आपल्या हत्यारावर सतत ओणवे होऊन काम करणाऱ्या चर्मकारांना जडणाऱ्या क्षयरोगाचे प्रमाण पुष्कळच कमी झाले. तसेच सामान्य माणसाला परवडतील अशी विविध प्रकारची पादत्राणे तयार करण्यात येऊ लागली. १९६० सालानंतर बुटाचा आतला तळवा व वरचा भाग उष्णता आणि आर्द्रता यांच्या साहाय्याने जोडणे, बुटाचे विविध भाग शिवून जोडण्याऐवजी आसंजक द्रव्याने [⇨ आसंजके] चिकटवून जोडणे, तळवा बुटावरच साच्याने तयार करणे इ. प्रक्रिया प्रचारात आल्यावर बुटांचा तसेच इतर पादत्राणांच्या निर्मितीचा वेग खूपच वाढला. प्लॅस्टिकचा तळव्यांसाठी वापर होऊ लागला. चामडे ज्याप्रमाणे पादत्राण वापरात असताना आर्द्रता शोषून घेते व वापरात नसताना आर्द्रता टाकून देते त्याप्रमाणे गुणधर्म असलेले प्लॅस्टिक शोधून काढण्यात आल्यावर त्याचा बुटांच्या वरच्या भागाकरिताही वापर होऊ लागला.
भारतीय उद्योग : फार पूर्वीपासून भारतात चामड्याच्या निरनिराळ्या वस्तू तयार करणारे कारगीरच पादत्राणेदेखील तयार करीत. नंतर हे कारागीर फक्त पादत्राणेच बनवू लागले. कानपूर, लखनौ, आग्रा, जयपूर, बिकानेर, राजकोट, पुणे, कोल्हापूर, हैदराबाद, रायचूर, म्हैसूर, त्रिचनापल्ली वगैरे ठिकाणांची भारतीय पद्धतीच्या पादत्राणांच्या निर्मितीसाठी विशेष प्रसिद्धी होती. पाश्चात्त्य पद्धतीची पादत्राणे पहिल्या महयुद्धाच्या काळात जास्त तयार व्हायला लागली कारण लष्करासाठी लागणाऱ्या बुटांची मागणी एकदमच वाढली. त्यामुळे ब्रिटिश भांडवलदारांनी कानपूर, आग्रा, दयाळबाग, मुंबई व मद्रास येथे पादत्राणांचे कारखाने सुरू केले. युद्ध संपल्यानंतर हेच कारखाने सर्वसाधारण पादत्राणे बनवू लागले. दुसऱ्या महायुद्धाच्या काळात व नंतर या कारखान्यांमध्ये वाढ होत गेली. स्वातंत्र्यप्राप्तीनंतर अधिक उत्पादन व निर्यात यांस पोषक अशा सरकारी धोरणामुळे या धंद्याची भरभराट होऊ लागली व आता परदेशी चलन मिळवून देणाऱ्या धंद्यांपैकी हा एक महत्त्वाचा धंदा मानला जातो. कापड, रबर, कॅनव्हास, फोम रबर, पी. व्ही. सी. वगैरेंच्या वापरामुळे १९६० सालानंतर या धंद्याची खूपच प्रगती झाली असून पादत्राणांमध्ये नावीन्यपूर्ण
प्रकार निर्माण झाले आहेत. भारतात तयार होणाऱ्या व विशेषतः निर्यात होणाऱ्या पादत्राणांची पुढीलप्रमाणे वर्गवारी करण्यात येते : (१) संपूर्ण कातडी (२) काही भाग कातडी असलेली : (अ) वरचा भाग कापडी अगर कातडी व तळवा कातडी, (आ) तळवा रबर वा इतर संश्लेषित द्रव्याचा आणि वरचा भाग कातडी, (इ) जरीकाम, सोनेरी विणकाम, भरतकाम असलेली कलात्मक (३) वरचा भाग कापडी व तळवा रबरी (४) संपूर्ण रबरी (५) कातडी व रबरी भागांव्यतिरिक्त अशी डी. आय. पी. व डी. व्ही. पी. पद्धतींची (६) इतर प्रकारची (खडावा, सपाता इ.).
आयात व निर्यात : पहिल्या महायुद्धापूर्वी पाश्चात्त्य पद्धतीच्या पादत्राणांची बऱ्याच मोठ्या प्रमाणावर भारतात आयात चालू होती. ब्रिटन व अमेरिका या देशांतून मुख्यत्वे ही आयात होत असे. पहिल्या महायुद्धानंतर पादत्राणांचे कारखाने भारतात निघाल्यावर ही आयात कमी झाली. दुसऱ्या महायुद्धानंतर आयातीचे प्रमाण आणखीच मंदावले व आता ती जवळजवळ पूर्णपणे थांबली आहे.
कातडी-पाश्चात्त्य पद्धतीची कातडी-देशी रबरी
उत्पादन प्रत्यक्ष उत्पादन- प्रत्यक्ष
वर्ष क्षमता उत्पादन क्षमता उत्पादन
(हजार जोड्या) (हजार जोड्या) (हजार जोड्या) (कोटी जोड्या) (कोटी जोड्या)
१९५१ ४,७२४ ३,६४१ २,०७७ २·९२ २·३१
१९५६ ५,९७५ ३,६२० २,११४ ४·३१ ३·६१
१९६१ ५,९७५ ६,२२४ ४,४१५ ३·२६ ४·५१
१९६६ ८,५२४ १०,११४ ६,७४३ ५·६९ ५·२२
१९७१ १३,८३६ ८,३५० ७,६३६ ५·५१ ४·४६
१९७४ १३,८३६ ६,९४३ ९,६५४ ५·२० ३·७४
कोष्टक क्र. २. भारतीय कातडी पादत्राणांची निर्यात
वर्ष संख्या (हजार जोड्या) किंमत (लक्ष रुपये)
तांत्रिक शिक्षण व शासकीय योजना : पादत्राणांची वाढती मागणी व निर्यात लक्षात घेऊन या विषयाच्या तांत्रिक शिक्षणाची भारतामध्ये केंद्र व राज्य सरकारमार्फत पुढीलप्रमाणे सोय केलेली आहे.
भारत सरकारच्या नॅशनल स्मॉल इंडस्ट्रीज सर्व्हिस इन्स्टिट्यूटतर्फे सेंट्रल फूटवेअर ट्रेनिंग सेंटर, गिंडी (मद्रास) व मॉडेल ट्रेनिंगकम-प्रॉडक्शन सेंटर, लखनौ येथे पदविका अभ्यासक्रम आहेत. या प्रशिक्षण केंद्रांमध्ये पादत्राण उत्पादनाची आधुनिक यंत्रसामग्री, हत्यारे व अवजारे यांची सोय आहे.
गांगल, चिं. वा.
1. Boucher, F. 20,000 Years of Fashion, New York, 1966.
2. Cohn, W. E. Modern Footwear Materials and Processes, New York, 1969.
3. Government of India, Leather Footwear, New Delhi, 1956.
4. Korn, J., Ed. Boot and Shoe Production, New York, 1953.
5. Leno, J. B. Art of Boot and Shoe Making, New York, 1950.
6. Stavridi, M. The History of Costume, 4 Vols., Boston, 1970.
7. Wilson, E. History of Shoe Fashions, New York, 1969.
जोशी, लक्ष्मणशास्त्री
“