मरवा : (हिं. मरुवा; क. मरुगा, मरगुपत्ती; सं. मरुवक; इं. स्वीट मर्जोरम; लॅ. मॅजोरॅना हॉर्टेन्सिस, ऑरिगॅनम मॅजोरॅना; कुल-लॅबिएटी). फुलझाडांपैकी [→ वनस्पति, आवृतबीज उपविभाग] ही सुगंधी, शाखित (फांद्यायुक्त), बहुवर्षायू (अनेक वर्षे जगणारी), लहान व सु. ३०–६० सेंमी. उंच ⇨ ओषधी मूळची द. यूरोप, उ. आफ्रिका व आशिया मायनर येथील असून भारतात ही बागेत मोठ्या प्रमाणात लावतात. मॅजोरॅना या वंशात एकूण सहा जाती असून त्यांपैकी ही एकच लागवडीत आहे. हिची पाने साधी, राखट हिरवी, सुगंधी, लहान, आयत-अंडाकृती असतात; फुले फार लहान, पांढरट किंवा जांभळट असून त्यांचे गुच्छ शेंड्याकडे येतात. त्यांची संरचना व वनस्पतीची इतर सामान्य लक्षणे ⇨ लॅबिएटी अथवा तुलसी कुलात वर्णिल्याप्रमाणे असतात. बिया बारीक, गर्द तपकिरी व तैलयुक्त असतात.
सुगंधाकरिता पाने मसाल्यात, भाजीत व शिर्क्यात (व्हिनेगरमध्ये) आणि बिया मिठाईत घालतात. फुले व पाने यांपासून तीव्र सुगंधी तेल (ऑइल ऑफ स्वीट मर्जोरम) काढतात. त्यास जायफळ आणि पुदिना यांच्यासारखा आल्हाददायक सुवास येतो. तेल रंगहीन किंवा पिवळट असते. साबण, सुगंधी द्रव्ये, अत्तरे व मद्ये यांत त्याचा वापर करतात, तसेच दातदुखी, मुरगळणे, खरचटणे, पक्षाघात इ. विकारांत बाहेरून लावण्यास त्याचा उपयोग करतात. ही वनस्पती वायुनाशी व कफोत्सारक (कफ पाडून टाकणारी) व यकृतास पौष्टिक असते. पाने व बिया स्तंभक (आकुंचन करणाऱ्या) असतात. वनस्पतीचा फांट [विशिष्ट प्रकारे काढण्यात येणारा काढा; → औषधिकल्प] उत्तेजक, स्वेदक (घाम आणणारा), आर्तवजनक (मासिक ऋतुस्राव सुरू करणारा) व दुग्धवर्धक असतो. कौटिलीय अर्थशास्त्र, शुक्रनीती व कामंदकीय नीतिसार इ. संस्कृत ग्रंथांत मरुवकाचा उल्लेख आला आहे.
परांडेकर, शं. आ.
मरव्याची झाडे चांगल्या निचऱ्याच्या सुपीक व दुमट जमिनीत चांगली वाढतात. सपाटीच्या प्रदेशात ऑक्टोबरमध्ये आणि डोंगराळ भागात मार्च ते जूनपर्यंत रोपांकरिता कुंड्यांत बी पेरतात. दोन महिन्यांनी रोपे ३०×२०–३० सेंमी. अंतरावर लावतात. छाट कलमांनीही लागवड करता येते. पीक साडेतीन महिन्यांत काढणीस तयार होते. फांद्यांच्या शेंड्यांना मंजिऱ्या आल्यावर त्या खुडून सावलीत वाळवितात. बी तयार होण्यापूर्वी पानांत जास्तीत जास्त बाष्पनशील (उडून जाणारे) तेल असते; ओल्या पानांतून व फुलोऱ्यांतून ०.३-०.४% व वाळलेल्या पानाफुलांतून ०.७–३.५% तेल निघते.
चौधरी, रा. मो.