लाकूड

लाकडाची लांबी मोजताना शेवटचा १० सेंमी. पर्यंतचा लहान भाग सोडून देण्याची वहिवाट आहे. लाकडाच्या घटकांचे मोजमाप हे पट्ट्यांसाठी लांबीच्या मापात म्हणजे मीटरमध्ये, फळ्यांसाठी क्षेत्रफळामध्ये म्हणजे चौरस मीटरमध्ये व इतर घटकांसाठी घनफळामध्ये म्हणजे घनमीटरमध्ये अशा राशींमध्ये मोजतात. 

लाकडावरील प्रक्रिया : जरूरीनुसार लाकडावर सर्वसाधारणपणे दोन प्रकारच्या प्रक्रिया करतात. यामध्ये लाकूड वाळविणे व त्यावर विविध प्रकारच्या रासायनिक प्रक्रिया करणे यांचा अंतर्भाव असतो. प्रक्रिया केल्याने लाकडाचा वाळवी व इतर कीटक, कवके व सूक्ष्मजंतू यांपासून बचाव होऊन ते टिकाऊ व अधिक उपयुक्त होते. (वाळवीच्या नियंत्रणासंबंधी ‘वाळवी’ या नोंदीत तपशीलवार माहिती दिलेली आहे.)

लाकूड वाळविणे किंवा रापविणे : नैसर्गिक लाकडामध्ये साधारण ४०% ते ८०% एवढा जलांश असतो पण २१^० से. तापमान व ६०% सापेक्ष आर्द्रतेत हा जलांश साधारण १२% एवढा स्थिर राहतो. लाकूड वापरण्यापूर्वी ते पूर्णपणे वाळविणे आवश्यक असते. त्यामुळे त्यामधील आकुंचन–प्रसरण दोष कमी होतात. लाकूड वाळविण्याच्या मुख्यत: दोन पद्धती आहेत. 

(१) हवेवर वाळविणे : यामध्ये सर्व वा काही बाजू उघड्या असलेल्या आच्छादनाखाली कापलेल्या लाकडाचे घटक आडवे व उभे असे एकमेकांवर एक रचतात [ आ. ५ (अ)]. या रचनेत हवा खेळती राहते व त्यामुळे लाकूड सुकण्याची क्रिया सावकाशपणे साधारण ८ ते १० महिने चालू ठेवावी लागते. ही पद्धत कमी खर्चाची असल्याने जरी जास्त वेळ लागत असला, तरी ती वापरात आहे. 

(२) भट्‍टीत वाळविणे : ही भट्टी म्हणजे एक लांब बोगदा असतो. त्यामध्ये हवा तापवणे. तीमधील आर्द्रता कमी जास्त करणे व हवा खेळवणे यांची व्यवस्था केलेली असते. एका ढकलगाडीवर कापलेली लाकडे उभी व आडवी रचून ती गाडी क्रमशः भट्टीच्या वेगवेगळ्या भागांतून फिरवून वाळविण्याची क्रिया पूर्ण करतात. काही भट्ट्यांत बंदिस्त खोलीत लाकडे उभी व आडवी एकावर एक रचून त्यांतून हवा खेळवितात आणि तिची आर्द्रता व तापमान वाळविण्याच्या काळात सतत बदलतात [ आ. ५. (आ)].

काही ठिकाणी हवेवर व भट्टीत वाळविण्याच्या पद्धती संयुक्तपणे वापरतात. काही मोठ्या लाकूड गिरण्यांत लाकूड प्रथम १४ ते ३०% जलांश होईपर्यत हवेवर वाळवितात आणि मग इष्ट इतक्या जलांश प्रमाणाकरिता भट्टीत वाळवितात. 

डेहराडून येथील फॉरेस्ट रिसर्च इन्स्टिट्यूटने लाकूड वाळविण्याकरिता सौर ऊर्जेवर चालणारी भट्टी विकसित केलेली आहे. या भट्टीत उन्हाळ्यात १२ ते १६ दिवसांत व हिवाळ्यांत सु. २० दिवसांत लाकूड वाळविता येते. वर्षातून किमान आठ महिने या भट्टीचा उपयोग करता येतो.

रासायनिक प्रक्रियेद्वारे परिरक्षण : लाकूड हे कोरड्या हवेत अथवा जागेत असले किंवा नेहमी पाण्यात बुडालेले असले, तर त्यावर फारसा परिणाम होत नाही. परंतु आलटून पालटून पाण्यात व कोरड्या जागेत ठेवले अथवा ओलसर जागेत असले, तर ते कुजते किंवा किडते. लाकूड कुजून किंवा किडून नष्ट होऊ नये म्हणून लाकडाचे परिरक्षण करणारी लाकडाच्या पृष्ठभागावर लावण्याची अनेक प्रकारची रसायने उपलब्ध आहेत. यांमध्ये (अ) तेलात विरघळणारी, (आ) कार्बनी विद्रावकात (विरघळविणाऱ्या द्रव्यात) विरघळणारी व (इ) पाण्यात विरघळणारी अशी मुख्य रसायने असतात. तेलात विरघळणाऱ्या रसायनांमध्ये डांबरापासून मिळणारे क्रिओसोट हे महत्त्वाचे रसायन आहे. ते विषारी असून उत्तम परिरक्षक आहे. तथापि घाण वास, काळा रंग व त्यावर इतर रंगलेप न बसणे या गुणधर्मांमुळे त्याचा उपयोग इमारती लाकडासाठी करण्याचे बहुधा टाळतात. कार्बनी विद्रावकात विरघळणाऱ्या रसायनांत कॉपर नॅप्थेनेट, झिंक नॅप्थेनेट, पेंटाक्लोरोफिनॉल, डीडीटी ही मुख्य होत. ही रसायने नॅप्था केरोसीन किंवा पांढऱ्या स्पिरिटमध्ये विरघळवून ब्रशाने लावावयाची असतात. पाण्यात विरघळणाऱ्या रसायनांमध्ये कॉपर सल्फेट (मोरचूद), झिंक क्लोराइड, बोरॅक्स, आर्सेनिक पेंटॉक्साइड ही मुख्य आहेत. ती पाण्यात विरघळवून ब्रशाने लावता येतात. ही रसायने लावल्यावर त्यांवर रंगलेप लावता येतो परंतु काही दिवसांनी बाहेरच्या ओलसर हवेने ही रासायने लाकडातून बाहेर पडतात व पृष्ठभागावर साठतात. रसायने अशा प्रकारे लाकडातून बाहेर येऊ नयेत म्हणून त्यांमध्ये आता सोडियम डायक्रोमेट मिसळून वापरतात. यामुळे रसायने पक्की बसतात व पाण्याने बाहेर येत नाहीत आणि लाकडावर रंगलेप लावणे व व्हार्निश करणे शक्य होते. अशा प्रकारच्या मिश्रणांच्या नमुनेदार संघटनांत आर्सेनिक पेरॉक्साइड, कॉपर सल्फेट व सोडियम डायक्रोमेट (१ : ३ : ४ या प्रमाणात) कॉपर सल्फेट, सोडियम डायक्रोमेट व क्रोमिक अम्‍ल (५० : ४७.५ : २·५) बोरिक अम्‍ल, कॉपर सल्फेट व सोडियम डायक्रोमेट (१.५ : ३ : ४) झिंक क्लोराइड, बोरिक अम्‍ल, सोडियम डायक्रोमेट व पाणी (१ : ३ : ४ : १००) यांचा समावेश होतो. 

परिरक्षक रसायने लावण्याच्या पद्धती : लाकडाच्या परिरक्षणासाठी त्यावर रसायने लावताना जरूरीप्रमाणे निरनिराळ्या पद्धती वापरतात. यांमध्ये (१) पृष्ठभागावर लावण्याची पद्धत, (२) भिजत ठेवण्याची पद्धत, (३) उष्ण विद्राव पद्धत व (४) दाब पद्धत या मुख्य आहेत. 

(१) लाकडाच्या पृष्ठभागावर तेलाच्या जातीचे रसायन लावावयाचे असेल, तर लाकडातील ओलावा १४ टक्क्यांपेक्षा कमी करून घ्यावा लागतो परंतु पाण्यात मिसळलेले रसायन लावावयाचे असेल, तर लाकडातील ओलावा २० ते ३० टक्क्यांपर्यंत असला तरी चालतो. या पद्धतीत लाकडावर रसायनाचा लेप ब्रशाने लावता येतो. रसायनाचा एक थर लावल्यावर लाकूड पूर्णपणे वाळू देतात व नंतर व त्यावरून दुसरा थर लावतात. 

(२) जेथे रसायन लाकडाच्या आत चांगले भरावयाचे असते तेथे रसायनाचा विद्राव एखाद्या टाकीत ठेवतात व त्यामध्ये लाकडाचे तुकडे पुष्कळ वेळ बुडवून ठेवतात. बुडवून ठेवण्याचा अवधी जितका जास्त तितके रसायन लाकडाच्या आत खोलवर जाते. 

(३) या पद्धतीत रसायनाचा विद्राव टाकीत भरून ते ९०^० ते ९५^० से. तापमानापर्यत तापवितात व त्यामध्ये लाकडाचे तुकडे बुडवून ठेवतात. या पद्धतीने कच्चे लाकूडही चांगले सुधारता येते. 

(४) दाब पद्धतीत एक मोठे दाबपात्र वापरतात. या पात्रात लाकडाचे तुकडे भरतात व पात्राचे तोंड बंद करून त्यातील हवा काढून टाकतात आणि साधारण ५०-६० सेंमी. पर्यंतचा निर्वात दाब उत्पन्न करून ही स्थिती अर्धा तास कायम ठेवतात. यामुळे लाकडात अडकलेली सर्व हवा बाहेर पडते. नंतर रसायन विद्राव आत भरतात व त्यावर संपीडित हवेचा दाब देतात. हा दाब जरूरीप्रमाणे ४ ते १२ किग्रॅ. /सेंमी.^२ इतका असतो. या दाबाने रसायन खोलवर शिरते, मग दाब कमी करत परत ४० ते ५० सेंमी.चा निर्वात साधारण १५ मिनिटे ठेवतात. यामुळे लाकडाच्या आतील जास्तीचे रसायन बाहेर काढले जाते व त्याची पण बचत होते. 

लाकडापासून मिळणारे रासायनिक पदार्थ : लाकडापासून अनेक प्रकारचे रासायनिक पदार्थ प्राप्त होऊ शकतात. त्यांपैकी काही पदार्थ अत्यंत महत्त्वाचे असून त्यांचे मोठ्या प्रमाणावर उत्पादन व वापर केला जातो. हे पदार्थ लाकडावर विवक्षित प्रकारच्या रासायनिक व भौतिक क्रिया करून तयार केले जातात. निर्लिग्‍निनीकरण (लाकडातील लिग्‍निन काढून टाकण्याची क्रिया), शुष्क अथवा विघटनात्मक ऊर्ध्वपातन [⟶ ऊर्ध्वपातन], ⇨जलीय विच्छेदन आणि अम्‍लीय अगर विद्रावक निष्कर्षण [⟶निष्कर्षण] या त्यांपैकी प्रमुख क्रिया होत. लाकडापासून मिळणारे विविध रासायनिक पदार्थ व त्यासाठी वापरण्यात येणाऱ्या रासायनिक वा भौतिक क्रिया यांची निश्चित कल्पना आ. ६ वरून येईल.

लाकूड हा पदार्थ कोशिकामय असून त्यातील कोशिकांची रचना तंतूंच्या स्वरूपात असते. लाकडाच्या तंतु-कोशिका सेल्युलोज (५० ते ६०%), लिग्‍निन (२० ते २५%) व हेमिसेल्युलोज (१० ते २५%) या प्रमुख घटकांच्या विविध प्रमाणांच्या मिश्रणांच्या बनलेल्या असतात. सेल्युलोज व हेमिसेल्युलोज हे पदार्थ कार्बोहायड्रेट वर्गातील असून लिग्‍निन हा शाखायुक्त बहुवारिक पदार्थ आहे [⟶ लिग्‍निन सेल्युलोज]. सर्व प्रकारांच्या लाकडांमध्ये वरील प्रमुख घटकांच्या व्यतिरिक्त अन्य कार्बनी घटकद्रव्येही (उदा., टॅनिने, रेझिने, सुगंधी द्रव्ये, रंगद्रव्ये वगैरे) काही प्रमाणांत आढळतात. ही द्रव्ये लाकडातील तंतूंच्या पोकळीतील जागेत समावलेली असतात. लाकडामध्ये अल्प प्रमाणात काही लवणेही असतात.

लोणारी कोळसा व तज्‍जन्य ऊर्ध्वपातित रासायनिक पदार्थ : लाकडाचा इंधन म्हणून उपयोग अजूनही अनेक ठिकाणी केला जातो. इंधन या दृष्टीने लाकडापेक्षा त्यापासून बनविलेला लोणारी कोळसा अधिक चांगले काम देऊ शकतो. 

लाकडापासून कोळसा तयार करण्याच्या क्रियेत उष्णतेच्या सहाय्याने लाकडाचे विघटन केले जाते. हवेचा पुरवठा मर्यादित ठेवला जातो व त्यामुळे लाकडाचे ज्वलन होऊ दिले जात नाही. या विघटनक्रियेत लाकडाचे कार्बनीकरण होऊन कोळसा तयार होतो व लाकडातील अन्य कार्बनी घटकद्रव्ये धूर, वायू व बाष्प यांच्याबरोबर वर निघून जातात. कोळशाच्या जोडीला त्यातील बाष्पनशील (बाष्परूपाने उडून जाणारे) रासायनिक पदार्थ ऊर्ध्वपातित द्रव (पायरोलिग्‍नियस अम्‍ल) म्हणून वेगळे काढून त्याहून अधिक विभाजन व शुद्धीकरण यांच्याद्वारे शुद्ध रसायने तयार करता येतात. 

लाकडाचे कार्बनीकरण करण्याचा व्यवसाय पुढील दोन प्रमुख उद्दिष्टांमध्ये विभागला जातो : (१) फक्त लोणारी कोळसा तयार करणे आणि (२) कोळसाबरोबरच इतर ऊर्ध्वपातित रसायने तयार करणे. 

(१) लोणारी कोळसा तयार करण्याच्या पद्धतीचे वर्णन ‘कोळसा, लोणारी ’ या नोंदीत दिलेले आहे.

(२) लोणारी कोळसा व इतर ऊर्ध्वपातित रासायनिक पदार्थ : कठीण लाकडाच्या कार्बनीकरण क्रियेमध्ये ॲसिटिक अम्‍ल व मिथिल अल्कोहॉल ही रसायने मिळू शकतात. मृदू लाकडाच्या कार्बनीकरणापासून टर्पेटाइन, पाइन डांबर वगैरे पदार्थ मिळू शकतात. त्यांशिवाय ब्युटिरिक अम्‍ल, प्रोपिऑनिक अम्‍ल, व्हॅलेरिक अम्‍ल, क्रिओसोट, ग्वायकॉल, ॲलिल अल्कोहॉल, मिथिल एथिल कीटोन, मिथिल ॲसिटेट, प्रतिऑक्सिडीकारक (रेणवीय ऑक्सिजनाशी संयोग होण्यास प्रतिबंध करणारी) तेले यांसारखी अनेक रसायने थोड्याफार प्रमाणात मिळू शकतात. एकंदर सु. १०० वेगवेगळी रसायने लाकडाच्या कार्बनीकरणाद्वारे मिळविता येतात.  

लोणारी कोळसा तयार करताना तज्‍जन्य रसायनांचे विलगीकरण करण्याचा मोठ्या प्रमाणावरील प्रयत्‍न प्रथम १८३० मध्ये केला गेला. १८७७ ते १९०० या काळात लाकडाच्या कार्बनीकरणाच्या व संबंधित रसायने मिळविण्याच्या औद्योगिक तंत्रांत खूपच सुधारणा झाली. उत्तम बांधणीच्या कार्यक्षम भट्ट्या तयार करण्यात येऊन त्यांमध्ये कार्बनीकरणाद्वारे तयार झालेले वायूरूप रसायनमिश्रण थंड करून पायरोलिग्‍निअस अम्‍ल मिळविण्याची सोय करण्यात आली ह्या विद्रावाचे आवश्यकतेप्रमाणे विभाजन करण्याची यंत्रसामग्री निर्माण झाली व वायुरूपी मिश्रणाचा थंड करून द्रवीभूत न होणारा भाग धुराच्या रूपाने बाहेर सोडून देण्याची व्यवस्था भट्‍टीमध्ये केली गेली. हा धूर कार्बन मोनॉक्साइड, कार्बन डाय–ऑक्साइड, मिथेन व हायड्रोजन या घटकांचा बनलेला असतो. अनेक भट्ट्यांमध्ये वरील धुराचा पूरक इंधन म्हणून त्याच भट्ट्यांसाठी उपयोग करण्यात येऊ लागला. पायरोलिग्‍नअस अम्‍लाच्या ऊर्ध्वपातित विभाजनाने मिथिल अल्कोहॉल व ॲसिटिक अम्‍ल ह्यांचे मोठ्या प्रमाणावर उत्पादन करता येणे शक्य झाले. ऊर्ध्वपातन पूर्ण झाल्यावर तळाला राहिलेला दाट काळा द्रव म्हणजे लाकडाचे डांबर होय. हा पदार्थही अनेक दृष्ट्या उपयुक्त असतो. मूळ लाकडाच्या वजनाच्या प्रमाणात कठीण जातीच्या लाकडापासून पुढीलप्रमाणे सर्वसादारण उत्पादन मिळते : कोळसा २०% पायरोलिग्‍निअस अम्‍ल ३०–४०%, डांबर ६–१३%, पायरोलिग्‍निअस अम्‍लापासून मूल लाकडाच्या वजनाच्या प्रमाणात ४–६% ॲसिटिक अम्‍ल व १.२% मिथिल अल्कोहॉल मिळतात. डांबराचा उपयोग जळण म्हणून कार्बनीकरणासाठी अगर ऊर्ध्वपातित विभाजनासाठी करता येतो. हे डांबर अनेक रसायनांचे मिश्रण असल्याने त्याचे अधिक विस्ताराने विभाजन करणे किफायतशीर होत नाही. सर्वसाधारणपणे बीच, बर्च, मॅपल, हिकरी व ओक ह्या वृक्षांचे लाकूड कार्बनीकरण करून कोळसा व रसायने तयार करण्यासाठी वापरले जाते. भारतीय कठीण लाकडाचे सु. ३५ वृक्ष कोळसा व रसायने तयार करण्यास योग्य आहेत. त्यांतील महत्त्वाचे वृक्ष पुढीलप्रमाणे आहेत : बाभूळ, सागवान, मॅहॉगनी, अक्रोड, रोझवुड, सॅटिनवुड (कुंती), पॉप्लर व अँश. 

रेझीनयुक्त लाकडाच्या कार्बनीकरणापासून मिळणारी रसायने : पाइन, स्प्रूस वगैरेंसारख्या रेझीनयुक्त झाडांच्या लाकडाचे ऊर्ध्वपातन करून अनेक महत्त्वाची रसायने तयार करता येतात. मूळ लाकडात कमीत कमी २०% रेझिने असावीत म्हणजे पुढील रसायनांचा उतारा चांगला मिळतो. ऊर्ध्वपातित केलेला विद्राव थंड केल्यावर त्याचे दोन थर विलग होतात. एक थर अम्‍लीय पाण्याचा असतो व दुसरा रेझीन पदार्थांचा असतो. अम्‍लीय पाण्याच्या थरामध्ये ॲसिटिक अम्‍ल व मिथिल अल्कोहॉल असते पण रेझीनयुक्त लाकडांच्या बाबतीत बहुधा हे प्रमाण कमी असल्याने वेगळे काढण्याच्या दृष्टीने फायदेशीर होत नाही. हा अम्‍लीय पाण्याचा थर वेगळा काढून टाकून देण्यात येतो व उरलेल्या रेझिनांच्या मिश्रणाच्या काळ्या थराचे ऊर्ध्वपातन करून विभाजन केले जाते. त्यायोगे पाइन डांबर, पाइन तेल, टर्पेटाइन तेल, टर्पेटाइन डायपेंटिन हे महत्त्वाचे पदार्थ मिळतात. साधारण एक टन पाइन लाकडापासून २०० ते २२० किग्रॅ. कोळसा, २०० ते २५० लि. एकूण तेल, २० ते ३० लि. टर्पेटाइन, १०० ते १५० लि. पाइन डांबर मिळू शकते. पाइन डांबराचा उपयोग रबर तयार करण्यासाठी, दोऱ्या वळताना व विशेष प्रकारचा कागद तयार करताना, रोगण म्हणून लावण्यासाठी, साबण व व्हार्निशे तयार करण्यासाठी होतो. 

कठीण जातीच्या लाकडाचे ऊर्ध्वपातन करून अँसिटिक अम्‍ल व मिथिल अल्कोहॉल तयार करण्याला एके काळी फार महत्त्व होते परंतु विसाव्या शतकात प्रथम दगडी कोळशाच्या ऊर्ध्वपातनाद्वारे व त्यानंतर खनिज तेलाच्या परिष्करणाद्वारे ही रसायने मोठ्या प्रमाणावर किफायतशीरपणे व कमी प्रयासाने तयार करता येऊ लागल्यामुळे लाकडांपासून ही रसायने तयार करणे बंद झाले. पाइन व इतर रेझीनयुक्त लाकडांपासून ऊर्ध्वपातनाद्वारे तयार केलेल्या अन्य रसायनांना मोठी मागणी असून ह्या पदार्थांचे मोठ्या प्रमाणावर उत्पादन केले जाते. कच्चे टर्पेटाइन ऊर्ध्वपातन करून शुद्ध करण्यात येते व त्याला टर्पेटाइन तेल म्हणतात. भारतात टर्पेटाइन तयार करण्याचे अनेक कारखाने आहेत. त्यांत पाइन व इतर काही रेझीनयुक्त वृक्षांचे लाकूड वापरले जाते. [⟶ टर्पेटाइन].

रेझीनयुक्त लाकडाचे वाफयुक्त (बाष्पीय) ऊर्ध्वपातन : शुष्क ऊर्ध्वपातन किंवा कार्बनीकरण या क्रियांप्रमाणेच रेझीनयुक्त लाकडापासून रसायने मिळविण्यासाठी वाफयुक्त ऊर्ध्वपातन क्रियेचाही उपयोग बऱ्याच प्रमाणात केला जातो. वाफयुक्त ऊर्ध्वपातनामुळे लोणारी कोळसा मिळत नाही परंतु सेल्युलोज व लिग्‍निन यांच्या मिश्रणाचा लगदा तयार होतो. सर्व ऊर्ध्वगामी रसायने वाफेबरोबर जातात व ती थंड केल्यावर विद्रावाच्या स्वरूपात मिळतात. पाइन तेलापासून मिळालेल्या अशा विद्रावाचे अधिक विभाजन व शुद्धीकरण करून टर्पेटाइन, पाइन तेल, रोझीन व पाइन डांबर हे महत्त्वाचे पदार्थ तयार केले जातात. लाकडाचा गाळ म्हणून शिल्लक राहिलेला लगदा तंतुफलक (धागी फलक) तयार करण्यासाठी वापरला जातो. वाफयुक्त ऊर्ध्वपातनाने रसायने मिळविण्याच्या क्रियेत कार्बनीकरणाप्रमाणे जास्त तापमानाचा उपयोग करावा लागत नसल्याने या रसायनांचे अधिक शुद्धीकरण करणे सुलभ जाते. योग्य त्या प्रकारचे मृदू लाकूड वापरून रसायनांच्या उत्पादनाचे प्रमाण वाढविणे शक्य असते. रेझीनयुक्त लाकडापासून सल्फेट पद्धतीने लगदा करण्याच्या क्रियेतही टर्पेटाइन व तत्सम रसायने मिळविता येतात. वाफयुक्त ऊर्ध्वपातन क्रियेचा वापर सुगंधी द्रव्ये असलेल्या मृदू लाकडापासून सुगंधी द्रव्ये मिळविण्यासाठी मोठ्या प्रमाणावर केला जातो. सीडार, कापूर, चंदन वगैरेंच्या लाकडापासून मिळणारी द्रव्ये व तेले योग्य त्या लाकडाच्या वाफयुक्त ऊर्ध्वपातनाने तयार केली जातात. [⟶ बाष्पनशील तेले].

लाकडापासून कागद व लगदा : लाकडावर अवलंबून असलेला सर्वांत महत्त्वाचा उद्योग म्हणजे कागद, लगदा आणि लगद्यापासून करता येणारे सेल्युलोज व तत्सदृश पदार्थ हा होय.

अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने, कॅनडा, नॉर्वे व अन्य प्रगत देशांत कागदनिर्मितीसाठी लाकडाचा लगदा प्रामुख्याने वापरला जातो. भारतात सामान्यतः वृत्तपत्रीय कागदासाठी लाकडाचा लगदा वापरला जातो. वृत्तपत्रीय कागद व पुट्टे तयार करण्यासाठी लागणाऱ्या लाकडाच्या लगद्याला ‘ यांत्रिक लगदा ’ असे म्हणतात. हा लगदा तयार करताना लिग्‍निन काढून टाकण्याची आवश्यकता नसते. रेयॉन तयार करण्यासाठी उत्तम दर्जाचा निर्लिग्‍निनीकरण केलेला लाकडाचा लगदा लागतो. निर्लिग्‍निनीकरण करून तयार केलेल्या लाकडाच्या लगद्याला ‘ सेल्युलोज लगदा ’ असे म्हणतात. सेल्युलोजपासून ॲसिटेट रेयॉन, व्हिस्कोज रेयॉन, प्लॅस्टिके. संरक्षक लेप, नायट्रोसेल्युलोज व इतर स्फोटक द्रव्ये, आसंजके (चिकटविणारे पदार्थ) इ. अनेक पदार्थ तयार करण्यात येतात. [⟶ आसंजके कागद तंतु, कृत्रिम प्लॅस्टिक व उच्च बहुवारिके सेल्युलोज स्फोटक द्रव्ये ].

लाकडापासून जलीय वा विद्रावक निष्कर्षणाने मिळणारी रसायने : लाकडाच्या निष्कर्षणाद्वारे पुढील विविध महत्त्वाचे रासायनिक पदार्थ मिळविता येतात : ⇨टॅनिने, कार्बनी अम्‍ले, कार्बोहायड्रेटे, रंगद्रव्ये, सुगंधी द्रव्ये व तेले [⟶ बाष्पनशील तेले], ⇨ अल्कलॉइडे, ⇨ रेझिने, ⇨टर्पिने वगैरे. यांपैकी काही पदार्थ अत्यंत उपयुक्त असून त्यांना मोठी मागणी असते. ही रसायने वेगवेगळ्या झांडाच्या जातीप्रमाणे वेगवेगळ्या भागांच्या लाकडापासून कमीजास्त प्रमाणात मिळू शकतात. सर्वसाधारणपणे वरील पदार्थांचे प्रमाण अल्प असून ते किफायतशीरपणे मिळविण्यासाठी योग्य त्या झाडाच्या विशिष्ट भागाचे लाकूड वापरावे लागते. अन्यथा हा व्यवसाय आर्थिक दृष्टीने किंवा उत्पादनक्षमतेच्या मर्यादेच्या दृष्टीने फायदेशीर होऊ शकत नाही.

विद्रावक निष्कर्षणाच्या साहाय्याने टॅनिने, रंगद्रव्ये व रेझिने लाकडापासून सुलभतेने वेगळी करता येतात. परंतु त्यातील सेल्युलोज व तत्सम पदार्थ यांपासून उपयुक्त पदार्थ मिळविण्यासाठी लाकडाचे अम्‍लीय निष्कर्षण वापरणे इष्ट ठरते. अम्‍लीय निष्कर्षण पद्धतीत सल्फ्यूरिक अगर हायड्रोक्लोरिक अम्‍ल यांच्या पाण्यातील विद्रावात लाकडाचे निष्कर्षण करतात. सेल्युलोजाच्या विघटनामुळे निर्माण झालेली शर्करा, कार्बनी अम्‍ले व फुरफुराल ही रसायने निष्कर्षित पाण्याच्या विद्रावात उतरतात आणि लिग्‍निन व लिग्‍नोसेल्युलोज यांचा खाली राहिलेला लगदा वेगळा करता येतो. या विद्रावावर यीस्टची किण्वनक्रिया (आंबवण्याची क्रिया) केल्याने एथिल अल्कोहॉल (मद्य) अगर खाद्य यीस्ट तयार करता येतात किंवा त्या अम्‍लीय विद्रावातील रसायने रासायनिक क्रियेने विलग करता येतात. अशा तऱ्हेने ॲसिटिक अम्‍ल, फुरफुराल, शर्करा वर्गातील पदार्थ, हायड्रॉक्सिमिथिल फुरफुराल, लेव्ह्युलिनिक अम्‍ल, फॉर्मिक अम्‍ल, मिथिल अल्कोहॉल, ग्‍लिसरीन, ऑक्झॅलिक अम्‍ल, २–३ ब्युटिलीन ग्‍लायकॉल, लॅक्टिक अम्‍ल, ब्युटिरिक अम्‍ल ही रसायने मिळू शकतात. गाळ म्हणून राहिलेला भाग बहुतांशी लिग्‍निन असतो. लिग्‍निनावर हायड्रोजन वायूच्या दाबाखाली जास्त तापमानाच्या साहाय्याने क्रिया केल्यास सायक्लिक अल्‍कोहॉले, फिनॉले व वनस्पतिज तेलसदृश काही पदार्थ मिळतात. लिग्‍निनाचा उपयोग प्लॅस्टिक उद्योगात व त्याचप्रमाणे विशेष गुणधर्म असलेली कोळशाची पूड तयार करण्यासाठी करता येतो.

लाकडापासून उपलब्ध होणाऱ्या रासायनिक पदार्थांपैकी कागद, लगदा, लोणारी कोळसा, टर्पेटाइन व तज्‍जन्य पदार्थ, रेझिने व टॅनिने ही रसायने आजही अत्यंत महत्त्वाची असून त्यांचे उत्पादन बव्हंशी लाकडावरच अवलंबून आहे. लाकडापासून प्राप्त होऊ शकणाऱ्या इतर रसायनांचे औद्योगिक उत्पादन करण्याचे अन्य सुलभ मार्ग उपलब्ध झाल्याने ती आता लाकडापासून करणे मागे पडले आहे. तरी देखील लाकडाच्या जंगलतोडीपासून ते औद्योगिक व इतर वापरापर्यंत निर्माण होणाऱ्या लाकडाच्या फुकट जाणाऱ्या भागांपासून ( तुकडे, भुसा व अन्य टाकाऊ भागांपासून ) थोड्या सामग्रीच्या व भांडवलाच्या साहाय्याने काही उपयुक्त रासायनिक पदार्थ किफायतशीरपणे तयार करणे शक्य आहे. 

पहा : आगकाड्या ऊतककर कागद कोळसा, लोणारी प्लायवुड फर्निचर बांधकाम, लाकडाचे भेंड मध्यकाष्ठ लाकडी कलाकाम लिग्‍निन वाळवी वृक्ष कालनिर्णयशास्त्र सुतारकाम. 

संदर्भ :1. Browing. B. L., Ed., Chemistry of Wood, New York, 1963.

          2. Chudnoff, M. Tropical Timbers of the World,1979.

          3. C. S. I. R. The Wealth of India:Industrial Products, Part IX, New  Delhi, 1976.  

          4. Desch. H. E. Timber : It’s Structures and Properties, London, 1968.  

          5. Dunmore. F. L.The Technique of Wood Working Machinery, London. 1965.  

          6. Government of Maharashtra, P. W. D. Handbook, Vol. I, Bombay, 1960.  

          7. Hickin, N. E. Insect Factor in Wood Decay,London, 1963.

         10. Latham, B. Wood :  From Farest to Man, London,1964.

         11. National Building Organization, Handbook forBuilding Engineers, New Delhi, 1966.  

         12. Olson, D. W. Woods and Woodworking, New Delhi,1966.

         13. Panshin, A. J. Dezeeuw. C. Textbook of Wood Tehnology, New York, 1980.  

         14. Richardson, B. A. Wood Preservation, Hornby, Lancaster, 1978.

         15. Stamm, A. J. Wood and Cellulose Science, New York, 1964.

         16. Titmuss, F. H. Commercial Timbers of the World,London, 1965.

         17. U. S.Department of Agriculture,Wood Handbook, Madison, Wisc, 1974.  

         18. U. S. Department of Forestry, Encyclopedia of Wood, Washington, 1980. 

वेलणकर, अ. ना. लवाटे, वा. वि. ओक, वा. रा. पाटणकर, मा. वि.

“