राइस — पेपर प्लँट : [लॅ. टेट्रापॅनॅक्स पॅपिरिफेरस फॅट्सिया (ॲरेलिया) पॅपिरिफेरा कुल-अँरेलिएसी]. हे नाव फुलझाडांपैकी [⟶ वनस्पति, आवृतबीज उपविभाग] द्विदलिकित (बियांत दोन दलिका—दले—असलेल्या) वनस्पतींतील एका सु. ३—७ मी. उंच व सदापर्णी झुडपाला किंवा लहान वृक्षाला दिले आहे. टेट्रापॅनॅक्स या प्रजातीत ही एकच जाती आहे. ती मूळची द. चीन व तैवान येथील आहे. आता तिचा प्रसार चीन, जपान, श्रीलंका, अमेरिका इ. देशांत झाला आहे. शोभेकरिता भारतात (विशेषतः आसामात व निलगिरीत) व इतरत्र उद्यानांत लावतात. तिचे स्वरूप शाखायुक्त पपई अथवा एरंड वृक्षासारखे असते. फांद्यांवर व कोवळ्या पानांवर करड्या रंगाची लव असते पण ती पुढे गळून पडते. पाने साधी, मोठी, लांबट देठांची, तारकाकृती अथवा अंडाकृती—हृदयाकृती, ७—१२ अपूर्ण खंड पडलेली व सु. ४० सेंमी. रुंद, एकाआड एक व खरखरीत असून खालच्या बाजूस रुपेरी असतात त्यांची किनार दातेरी व खंड टोकदार असतात. चवरीसारखे झुबके असलेले शाखायुक्त फुलोरे [परिमंजऱ्या → पुष्पबंध] डिसेंबरात येतात त्यांवर पिवळट पांढरी, फार लहान फुले असतात. ती चतुर्भागी (सर्व पुष्पदले चार चारच्या मंडलात] असतात. फळ लहान व गोलसर असते. याची इतर सामान्य शारीरिक लक्षणे ⇨अंबेलेलीझ अथवा चामर गणात वर्णन केल्याप्रमाणे असतात.
बियांपासून नवीन झाडे येतात तथापि लागवडीत मुळांसारख्या जमिनीतील शाखांपासून निर्मिती अधिक पसंत करतात. लागवडीनंतर २ – ३ वर्षांनी झाडाचे खोड सु. १·५ – २ मी. उंच होते व त्यानंतर ते कापून खोडाचे तुकडे बरेच दिवस वाहत्या पाण्यात ठेवतात त्यामुळे सालीचा भाग विरळ होऊन आतील भेंड काढणे सोयीचे होते. ते भेंड पुढे बरेच दिवस उन्हात सुकवितात. नरम व पांढरे शुभ्र भेंड कागदाकरिता वापरतात. भेंडाच्या पातळ सपाट पट्ट्या प्रथम काढतात व त्याचा मुख्यतः कागद बनवितात त्यालाच ‘चिनी राइस पेपर’ म्हणतात. याचे विविध उपयोग करतात. खोडाचा व्यास सु. १० सेंमी. असल्यास त्यापासून सु. २·५ सेंमी. व्यासाचे भेंड निघते. ते एल्डर (सँबूकस प्रजातीतील काही जाती) नावाच्या वनस्पतीतल्याप्रमाणे असते. कृत्रिम रंग वापरून या कागदाची फुले व खेळणी बनवितात कपट्यावर वनस्पती व प्राणी यांची चित्रे काढतात आणि याची पोस्टकार्डे, दिनदर्शिका, शोभेचे पंखे, खाद्यपदार्थ – पत्रिका इ. विविध वस्तू बनवितात. या कागदाचे निरुपयोगी तुकडे व भुसा (रांधा) शस्त्रक्रियेत जखमांवर बांधण्यास, काचेच्या वस्तू आवेष्टित करण्यास आणि पेंढा भरण्यास वापरतात.
पहा : अंबेलेलीझ अँरोलिया भेंड.
संदर्भ : 1. Bailey, L. H. Standard Cyclopedia of Horticulture, Vol. II, III, New York, 1960.
2. C. S. I. R. The Wealth of India, Raw Materials, Vol. X, New Delhi, 1976.
जमदाडे, ज. वि. परांडेकर, शं. आ.