मुख

मुख : पचनमार्गाच्या सुरुवातीच्या शरीरभागास ‘मुख’ म्हणतात. कोणत्याही गुहेच्या, पोकळीच्या किंवा नालीच्या आत शिरण्याच्या भागास मुख हा संज्ञा वापरतात. पचनमार्ग ही एक लांब नळीच असून तिचे वरचे टोक मुख आणि खालते टोक गुदद्वार असून दोन्हा उघडी असतात. मुखाच्या वरच्या बाजूस तालू व खालच्या अथवा तळभागी श्लेष्मकलाच्छादित (बुळबुळीत पातळ पटलाने आच्छादित) अशा मुख पोकळीत जिभेचा प्रमुख भाग व दात यांचा समावेश असतो [⟶ जीभ दात]. अन्नग्रहण करून त्याचे चर्वण करणे, लाळ मिश्रण, चव घेणे व गिळणे यांशिवाय ध्वनिक्षेपण व बोलणे या क्रियांमध्ये मुख-भित्तिकांचा वाटा असतो. सर्वसाधारण भाषेत मुखाचा उल्लेख ‘तोंड’ असा करतात.

मुख-पोकळी दोन भागांत विभागलेली असते : (१) ओठ व गालांचा आतील पृष्ठभाग पुढे व त्यास लागून मागे असलेल्या दात व हिरड्यांच्या कमानी यांमधील विभागाला ‘मुख-कोटर’ म्हणतात (२) दात व हिरड्यांच्या कमानीमागे असेलेला मुख्य मुख-पोकळी भाग. गाल फुगवले असता मुख-कोटराचे आकारमान वाढते. तोंड धुताना खळखळून चुळा टाकताना पाणी प्रामुख्याने मुख-कोटरातच असते. वरच्या आणि खालच्या ओठांमधील फटीला मुखरंध्र म्हणतात व ते बाह्य वातावरणात उघडते. मुख-पोकळीची मागची बाजू घशात मुख-ग्रसनी सेतूद्वारे [⟶ ग्रसनी] उघडते. मुख्य पोकळीचे छत कठीण व मृदू तालूचे बनते आणि तळभाग प्रामुख्याने जिभेमुळे बनतो. दोन्ही ओठांच्या आतील भागी मध्यरेषेवर श्लेष्मकलेचे उभे बंध असतात, त्यांना ओष्ठबंध म्हणतात.

जीभ, दात, लाला ग्रंथी हे शरीरभाग मुख-पोकळीशी निकट संबंधित आहेत व त्या सर्वांवर विश्वकोशात स्वतंत्र नोंदी आहेत. मुख-पोकळीचा तळभाग पूर्णपणे मऊ ऊतकाचा (समान कार्य व रचना असलेल्या कोशिकांच्या-पेशींच्या-समूहाचा) बनलेला असून त्याचा बहुतांश भाग जिभेने व्यापलेला असतो. संपूर्ण मुख-पोकळी (दोन्ही भाग) श्लेष्मकलाच्छादित असते. ओठांच्या कडांवर ही श्लेष्मकला चेहऱ्यावरील त्वचेशी सलग होते. मुख्य पोकळी अंशत श्लेष्मकलेमुळे व अधिकांश लाळेमुळे ओलसर ठेवली जाते.

मुखाच्या भ्रूणविज्ञानाविषयी माहिती ‘पचन तंत्र’ या नोंदीत दिली आहे.

रोग : यामध्ये प्रत्यक्ष मुख भागांमुळे उद्‌भवणारे रोग आणि सार्वदेहिक रोगामध्ये मुखावर होणारे दुष्परिणाम यांचा विचार करता येतो. मुखाच्या रोगांच्या विशेष महत्त्वामुळे वैद्यकातील या रोगांचा अभ्यास ज्या शाखेत करतात तिला ‘मुखरोगविज्ञान’ म्हणतात. जीभ, दात, लाला ग्रंथी यांच्या रोगांविषयीची माहिती अनुक्रमे ‘जीभ’, ‘दंतवैद्यक’ व ‘लाला ग्रंथी’ या नोंदींत दिलेली आहे.

मुख हा पचन तंत्राचा (पचन संस्थेचा) सुरुवातीचा भाग असल्यामुळे बाह्य वातावरणातील अन्नपदार्थ प्रथम तेथे शरीरात प्रवेश करतात. कधीकधी नाकाऐवजी श्वासोच्छ्‌वासातील हवा तोंडावाटे आत-बाहेर टाकली जाते. या कारणामुळे सुक्ष्मजंतूंच्या संसर्गाविरुद्ध काही नैसर्गिक योजना असूनही मुखाला संसर्गजन्य रोगांचा सतत धोका असतो. काही प्रमुख मुखरोगांची माहिती खाली दिली आहे.

परिसर्प व्हायरस प्रकार-१ चा साधा संसर्ग अथवा परिसर्प साधा संसर्ग : बालवयात दुसऱ्या किंवा तिसऱ्या वर्षी विशिष्ट व्हायरस संसर्गामुळे उद्‌भवणाऱ्या या तीव्र रोगात तोंड व घसा लाल होणे, हिरड्या सुजणे, श्लेष्मकलेवर फोड येणे व व्रण तयार होणे आणि ताप येणे ही लक्षणे उद्‌भवतात. सर्वसाधारण भाषेत याला ‘तोंड येणे ‘ असे म्हणतात. निद्रानाश, अस्वस्थता व क्षुधानाश अर्भकात त्रासदायी असतात. अंथरुणात झोपवून विश्रांती, मऊ अन्नपदार्थाचे सेवन व द्रव पदार्थांचा भरपूर पुरवठा यांवर विशेष भर देतात. झोपेकरिता योग्य शामके व श्लेष्मकलेवर लावण्याकरिता प्रतिजैव (अँटिबायॉटिक) औषधे वैद्यकीय सल्ल्यानुसार देतात. सर्वसाधारणपणे ७ ते १४ दिवसांत रोग बरा होतो.

मणिकवक रोग : सर्वसाधारणपणे २०% ते ४०% व्यक्तींमध्ये मणिकवक (मोनिलिया या प्रजातीतील बुरशीसारख्या हरितद्रव्यरहित वनस्पती) तोंडातील सहभोजी (आपल्या आश्रयास कसलीही हानी न करता आपले जीवन लाभदायक करणाऱ्या) सूक्ष्मजीवांत आढळतात. मुखाचा मणिकवक रोग यामुळे बहिर्जात (बाह्य कारणांमुळे उद्‌भवणारा) असतो किंवा अंतर्जात (अंतर्गत कारणांमुळे उद्‌भवणारा) असतो, हे सांगणे कठीण आहे. मणिकवकाचा कोणताही प्रकार रोगोत्पादक असू शकतो परंतू मो. अल्बिकान्स प्रकार प्रामुख्याने रोगकारक असल्याचे आढळते. तोंडातील मणिकवक रोगाचे निरनिराळे प्रकार आहेत. बहुतेक सर्व कवक प्रतिरोधक औषधांनी बरे होतात [⟶ कवकसंसर्ग रोग].

व्हिन्सेंट हिरडीशोथ अथवा तीव्र व्रणोत्पादक हिरडीशोथ : (जे. एच्. व्हिन्सेंट या फ्रेंच वैद्यांच्या नावाने ओळखण्यात येणारा व हिरडीला दाहयुक्त सूज येणारा रोग). हा रोग सूक्ष्मजंतुजन्य असल्याचे सर्वंमान्य असले, तरी कारणीभूत असलेल्या सूक्ष्मजंतूच्या प्रकाराबद्दल एकमत नाही. बहुधा काही सूक्ष्मजंतूंची अंतर्विषे यास कारणीभूत असावीत. सूक्ष्मजंतूंशिवाय तोंडातील काही स्थानिक दोष रोगोत्पादनास मदत करतात. उदा., मुखाची अस्वच्छता, दातावरील सूक्ष्मजंतुजन्य पापुद्रे सर्वसाधारण रोगप्रतिकारशक्ती कमजोर होणे वगैरे. बहुतकरून तंबाखू ओढणाऱ्या तरुणांत वेदनामय हिरड्यांतून रक्तस्त्राव होणे व तोंडास विशिष्ट दुर्गंधी येणे या लक्षणांनी रोगाची सुरुवात होते. मानेतील संबंधीत ⇨  लसीका ग्रंथीची वाढ व शरीराचे तापमान ३९^° से. पर्यंत वाढणे ही लक्षणे उद्‌भवतात. रोग्यास अतिशय अस्वस्थता व अशक्तता जाणवते. तीव्र रोग बरा झाल्यानंतर तोंडाच्या आरोग्याची योग्य काळजी न घेतल्यास रोग पुन्हा उद्‌भवण्याची शक्यता असते. चिरकारी (दीर्घकालीन) प्रकार झाल्यास कायम मुख दुर्गंधी व हिरड्यांतील रक्तस्त्राव त्रासदायी असतात. या कारणामुळे वेळीच वैद्यकीय सल्ला व उपचार करणे फायद्याचे असते.

मुखव्रण : तोंडातील श्लेष्मकलेच्या एकूण विकारांमध्ये १० ते ३४% निरनिराळ्या प्रकारच्या व्रणांचा समावेश होतो. बहुतांश व्रण श्वेतमुखपाक (पांढऱ्या स्त्रावाने आच्छादित) प्रकारात मोडतात. त्यांची संप्राप्ती अनिश्चित आहे. अभिघात (जखम वा इजा) हे प्रमुख कारण नसले, तरी दुय्यम कारण असू शकते. जीवनसत्त्वन्यूनता किंवा अन्न अधिहृषता (ॲलर्जी) कारणीभूत असल्याचा पूरावा उपलब्ध नाही. काही प्रमाणात आनुवंशिकता आढळते. विशेषेकरून मातापिता या दोघांतही रोग असल्यास मुलात उद्‌भवण्याची शक्यता असते. भावनिक ताण रोगोत्पदनास कारणीभूत नसला, तरी रोगावर परिणाम करतो. मुखातील व्रणांचे वर्गीकरण खाली दिले आहे.