भांडारकर, रामकृष्ण गोपाळ : (६ जुलै १८३७-२४ आँगस्ट १९२५). थोर प्राच्यविद्यासंशोधक संस्कृतचे प्रकांड पडित, भाषाशास्त्रज्ञ, प्राचीन इतिहासाचे संशोधक व कर्ते धर्मसुधारक तथा समाजसुधारक. त्यांचे मुळ आडनाव पत्की तथापि त्यांचे पूर्वज खजिन्यावर अधिकारी होते म्हणून ‘भांडारकर’ हे नाव पडले. आजोबा लाडो विठ्ठल शिरस्तेदार म्हणून अव्वल इंग्रजीत पुढे आले वडील महसूल खात्यात होते. त्यांच्या मातोश्रींचे नाव रमाबाई. त्यांचे चुलते विनायक भांडारकर हे पुनर्विवाहाचे पुरस्कर्ते व क्रियाशील सुधारक होते. भांडारकर घराणे मूळ वेंगुर्ल्याचे. तेथील त्यांच्या वास्तूत आज रमा-गोपाळ कन्यशाळा आहे.
भांडारकरांचा जन्म मालवणचा. मालवण, राजापूर व रत्नागिरी येथे आरंभीचे काही शिक्षण घेतल्यानंतर मुंबईच्या एल्‌फिन्स्टन इन्स्टिट्यूटमधून हायस्कूलची परीक्षा ते उत्तीर्ण झाले (१८५४) व नंतर त्या इन्स्टिट्यूट कॉलेजचा अभ्यासक्रमही त्यांनी पूर्ण केला (१८५८). पुढे मुंबई विद्यापीठाचे बी.ए.(१८६२) व एम्. ए. (१८६३) ह्या परीक्षा ते उत्तीर्ण झाले. मुंबई व पुणे येथील जुन्या विद्वान शास्त्रीपंडितजवळ न्याय, व्याकरण, वेदान्त इत्यादींच्या चांगला अभ्यास केला. हैदराबाद (सिंध) व रत्नागिरी येथील हायस्कूलचे मुख्याध्यापक म्हणून त्यांनी उत्कृष्ट कार्य केले. संस्कृतची दोन शालेय पाठ्यपुस्तके (प्रथम इंग्रजी व पुढे मराठी माध्यमातून) तयार केली. यामुळे हजारो विद्यार्थ्यांना संस्कृत शिकता आले. पुणे डेक्कन कॉलेजमध्ये संस्कृतचे प्राध्यापक म्हणून यशस्वी नोकरी केल्यावर १८९३ मध्ये ते सेवानिवृत्त झाले.
त्यानंतरही त्यांनी संस्कृतचा व्यासंग चालूच ठेवला. कित्येक यूरोपीय पंडितांनी संस्कृत व इतर प्राच्य भाषा यांचे त्यांच्या दृष्टिकोणातून संशोधन चालविले होते भांडरकरांनी संस्कृतच्या ह्या अध्ययनाला नवे चिकित्सक व निःपक्षपाती संशोधनाचे स्वरुप दिले. १८७४ साली लंडन येथे भरलेल्या आंतरराष्ट्रीय प्राच्यविद्या परिषदेत नाशिक शिलालेखासंबंधी त्यांचा निबंध वाचला गेला. १८८५ मध्ये जर्मनीतील गटिंगन विद्यापीठाने त्यांना पीएच्. डी. अर्पण केली. १८८६ साली व्हिएन्ना येथे ‘क्राँग्रेस आँफ ओरिएंटॅलिस्टस’ भरली, तिला भारतीय प्रतिनिधी म्हणून ते उपस्थित राहिले. मुंबईच्या एलफिन्स्टन कॉलेजमध्ये १८७९ पर्यंत ते संस्कृतचे प्राध्यापक होते. मुंबई विद्यापीठचे अधिछात्र व सिंडिकेटचे सदस्य म्हणून कामगिरी बजाविल्यानंतर ते कुलगुरु झाले. १९०४ मध्ये एल्एल्. डी. ही पदवी त्यांना मिळाली. ‘रॉयल एशियाटिक सोसायटी’, लंडन व मुंबई, ‘जर्मन ओरिएंटल सोसायटी’, ‘अमेरिकन ओरिएंटल सोसायटी’ इटली येथील ‘एशियाटिक सोसायटी’, सेंट पीटर्झबर्ग येथील ‘इंपिरिअल अकॅडमी आँफ सायन्स’ इ. जगप्रसिद्ध संस्थांनी भांडारकरांना सदस्यत्व दिले. अनेक संस्कृत हस्तलिखितांसंबंधी त्यांनी संशोधनात्मक लेख लिहिले. प्राचीन भारतीय ज्ञानभांडाराला जागतिक प्रसिद्धी व प्रतिष्ठा मिळवून दिली.
धर्म हा भांडारकरांच्या आस्थेचा व चिंतनाचा खास विषय होता. सामाजिक सुधारणांना धर्माचा व नीतीचा पाया द्यावा म्हणून परमहंस सभेतून १८६७ साली प्रार्थनासमाजाची स्थापना झाली. प्रत्यक्षाप्रत्यक्ष परमहंस सभेशी पूर्वसंबंधित असल्यामुळे १८६९ साली रामकृष्णपंत प्रार्थनासमाजाचे सभासद झाले. त्यांनी तत्त्वे, उद्देश, प्रतिज्ञा यांची निश्चित मांडणी केली. त्यांच्या मंडनार्थ वेद, उपनिषदे, गीता आणि तुकारामादी साधुसंतांचे आधार दर्शविणारे लेख लिहिले, तसेच व्याख्याने व प्रवचने दिली. या सर्वांचा संग्रह प्रसिद्ध आहे. प्राचीन गृह्यसूत्रादी संस्कारमंत्रांतील जरुर तेवढाच भाग घेऊन उपनयन, लग्नादि गृह्यसंस्कारसमयी उपयोगी पडणारा ‘संस्कारविधी’ तयार केला. भक्तिपर कविता आणि पदे रचिली. या कामगिरीमुळे भांडारकर हे प्रार्थनासमाजाचे वैचारिक संस्थापक मानले जातात.
प्रार्थनासमाजाच्या सामुदायिक प्रार्थना आणि समाजिक सुधारणेचा कार्यक्रम यांवर पुणे येथील केसरी पत्रात चौफेर हल्ला करण्यात आला. त्यावर भांडारकरांनी अत्यंत समर्पक अशी उत्तरे आपल्या धर्मपर लेखांत दिली. प्रार्थनासमाज हे खिश्चन धर्माचे अनुकरण आहे, असा केसरी-कारांचा आक्षेप होता. पुरुषांबरोबर महिलाही सुरेख वेशभुषा करुन प्रार्थनेस उपस्थित राहतात इ. केसरीने केलेल्या टिंगलीला त्यांनी प्रत्युतर दिले. सामुदायिक भजनपूजन आणि स्त्रीपुरुष यांचा एकत्र मेळावा या गोष्टी हिंदू धर्मालाही मान्य व हिंदू धर्मात प्रचलित आहेत, असे सांगून अनुकरणाचा आरोप खोडून काढला. केसरीकारांनी शंकराचार्याच्या चरित्रातील सुधन्वा राजाचे दिलेले उदाहरण कसे अनैतिहासिक आहे, हे ‘केसरीच्या उद्दाम उड्या’ ह्या लेखात सिद्ध केले इतिहाससंशोधनात कशा प्रकारचे पुरावे लागतात याचे स्पष्टीकरण करून सुधन्वा राजाचे अस्तित्व भारताच्या इतिहासात सिद्ध करता येत नाही, हे दाखवून दिले. स्त्रिया, शुद्रातिशुद्र यांचे शिक्षण, बालविवाहप्रतिबंध, विधवाविवाह, संमतिवयाचा पुरस्कार, अस्पृश्यतानिवारण, मद्यपानबंदी, देवदासीपद्धतबंदी इ. सामाजिक सुधारणा व्हाव्यात म्हणून भांडारकरांनी अविरत श्रम केले. सामाजिक परिषदेच्या कार्यात भागही घेतला. हे सर्व कार्य करीत असताना त्यांना विरोध होऊन त्यांचा छळही झाला. त्यांचा स्वभाव निःस्पृह व निभींड होता. ते करारी व कडक असले, तरी अंतःकरणातून मऊ होते.
१९०३ मध्ये व्हाइसरॉयच्या लेजिस्लेटिव्ह कौन्सिलचे ते सदस्य होते. १९०४-०८ ह्या कालखंडात प्रांतिक लेजिस्लेटिव्ह कौन्सिलमध्येही ते होते. १९११ मध्ये भरलेल्या दिल्ली दरबारप्रसंगी त्यांना ‘सर’ हा किताब देण्यात आला. त्यांची वृत्ती नेमस्त होती. न्या. रानडे हयात असताना त्यांच्या सर्वांगीण कार्याला त्यानी साथ दिली व नंतरही रानडयांच्या प्रार्थनासमाज आदिकरून अनेक संस्थांची धुरा वाहिली. उक्ती व कृती ह्यांचा जीवनात प्रत्यक्ष मेळ घालण्याचा अविरत प्रयत्न त्यांनी केला.
अर्ली हिस्टरी ऑफ डेक्कन (१८८४), वैष्णविझम, शैविझम अँड अदर मायनर रिलिजन्स (१९१३), ए पीप इनट् द अर्ली हिस्टरी ऑफ इंडिया (१९२०), कलेक्टेड वर्क्स ऑफ श्री. आर्. जी. भांडारकर (१९३३) इ. त्यांची विपुल ग्रंथसंपदा त्यांच्या विद्वत्तेची साक्ष देते. एवढेच नव्हे, तर प्राचीन भारताचा सुसंगत पुराव्यांच्या आधारे इतिहास कसा शोधून काढावा, ऐतिहासिक घटनांचा प्रमाणशुद्ध अर्थ कसा लावावा, याचा उत्कृष्ट नमुना त्यांच्या ऐतिहासिक लेखनात सापडतो. त्यामुळे त्यांचे ग्रंथ हे भारताच्या प्राचीन इतिहासाचे आधारभूत ग्रंथ म्हणून स्वीकारले जातात. मालती-माधव ह्या संस्कृत ग्रंथाचे त्यांनी उत्कृष्टपणे संपादन केले.
प्राचीन भारतातील विविध धार्मिक संप्रदायांचा आणि विविध धार्मिक तत्त्वज्ञानांचा संगतवार इतिहास दाखविण्याचे महत्वाचे कार्य भांडारकरांनी लिहिलेल्या संशोधनपर ग्रंथांनी केलेले आहे. ते धार्मिक आणि सामाजिक सुधारणेचे प्रार्थनासमाजवादी अनुयायी-पुरस्कर्ते होते तरी भांडारकरांनी तिला स्वतंत्र वैशिष्ट्यांची जोड दिली. प्रार्थनासमाज ही महाराष्ट्रात स्थापन झालेली ब्राहो समाजाची प्रतिकृती होती.
हिंदु धर्म वेळोवेळी कसा बदलत गेला आहे, वैदिक धर्माबरोबरच वेदिकेतर शैव, वैष्णव इ. धार्मिक संप्रदाय कसे निर्माण झाले, याची समर्पक उपपत्ती त्यांनी लावली. धर्म हा मानवांच्या हृदयांतून वेळोवेळी प्रकट होतो, त्याला शब्दप्रामाण्याची मृलतः गरज नसते, शब्दप्रामाण्यावाचूनच मनुष्याच्या शुद्ध हृदयाला धार्मिक अनुभव प्राप्त होत असतो, हा विचार ब्राह्यो समाजामध्ये प्रथम मांडला गेला. त्याचे अधिक सविस्तर तात्त्विक समर्थन भांडारकरांनी आपल्या धर्मपर लेखांच्या द्वारे केले आहे. त्याला त्यांनी संस्कृतमधील आणि मराठीमधील धार्मिक साहित्याची बैठकही प्राप्त करून दिली. प्रार्थनासमाज महाराष्ट्रातील सुशिक्षित समाजात विशेष प्रभावी झाला नाही. बंगालमध्ये मात्र त्याचा प्रभाव फार खोल पडला आहे. याचे कारण बंगालमध्ये ब्राह्यो समाजाला वाहून घेतलेले सुशिक्षित त्यागी कार्यकर्ते लाभले, तसे महाराष्ट्रात घडले नाही. फक्त म. शिंदे हे एकमेव कर्ते मिशनरी म्हणून प्रार्थनासमाजास मिळाले. भांडारकरांनी त्यांना विलायतेस धर्मशिक्षणार्थ पाठविण्याच्या कामात पुढाकर घेतला होता.
‘तुकाराम सोसायटी’ (पुणे) मार्फत अभंगांचा अर्थ शोधण्याचा प्रयत्न झाला. ह्या चर्चेत भांडारकरांचे महत्त्वाचे मार्गदर्शन लाभले. भांडारकर कीर्तनेही करीत. आधुनिक काळानुसार प्रवृत्ती व निवृत्ती यांचा समन्वय त्यांच्यात आढळे. लोकहितवादींनी ‘पुराणे म्हणजे शिमगा’ असे एका टोकास जाणारे विधान केले होते, त्याचे खंडन करून पुराणांतही ग्राह्यांश पुष्कळ आहे, हे त्यांनी सप्रमाण सिद्ध केले. त्यांचा पुराणांचा अभ्यास गाढा होता. पाली, अर्धमागधी वगैरे भाषांचा त्यांचा उत्तम अभ्यास असल्याने त्यांनी बौद्ध धर्मावर स्वतंत्र व चिकित्सक प्रकाश टाकलेला आहे.
ज्ञानविस्तार करीत असताना दीर्घायुष्यात अनेक विरहाचे प्रसंग आले. आईवडील वारले. पत्नी अन्नपूर्णाबाई १९०१ सालात वारल्या. सुविद्य पुत्र प्रभाकर व श्रीधरपंत रामकृष्णपंतांच्या हयातीतच निधन पावले. त्यांना एकूण तीन मुलगे व दोन कन्या अशी अपत्ये होती. द्वितीय पुत्र डॉ. देवदत्त हेही थोर विद्वान आणि संशोधक म्हणून मान्यता पावले.
रामकृष्णपंतांनी पुणे येथील ‘प्राच्यविद्या संशोधन मंदिरा’स आपल्या ग्रथांचा व संशोधन पत्रिकांचा अनमोल. संग्रह देणगी म्हणून दिल्यामुळे, ही महत्त्वाची संस्था उमी राहिली. डे. ए. सोसायटी, शिक्षणप्रसारक मंडळी, फीमेल एज्युकेशन सोसायटी, सेवासदन इ. पुण्या-मुंबईच्या अनेक शैक्षणिक संस्थांना त्यांच्या ज्ञानाचा व दातृत्वाचा लाभ झाला.
निवृत्तीतील बत्तीस वर्षे विद्याव्यासंग व समाजसेवा केल्यानंतर वयाच्या ८८ व्या वर्षी पुणे येथे त्यांचे ऋषिपंचमीस वार्धक्याने निधन झाले. या ऋषितुल्य महापंडिताच्या अस्थी पुणे प्रार्थनासमाजाच्या प्रांगणात एका स्तूपाखाली ठेवण्यात आल्या आहेत.
संदर्भ : १. कर्नाटकी, श्री. ना. गुरूवर्य डॉ. भांडारकर ह्यांचे चरित्र, पुणे, १९२७.
२. वैद्य, द्वा. गो. संपा., रा. गो. भांडारकर ह्यांचे धर्मपर लेख व व्याख्याने, मुंबई, १९१९.
३. वैद्य, द्वा. गो. प्रार्थनासमाजाचा इतिहास, मुंबई, १९२७.
चव्हाण, रा. ना.
“