फ्रेंच भाषा : फ्रेंच ही पश्चिम यूरोपात बोलली जाणारी एक अत्यंत समृद्ध भाषा आहे . तिची अभिव्यक्ती क्षमता अतिशय श्रेष्ठ दर्जाची असून तिचे साहित्य जगातील सर्व श्रेष्ठ साहित्यांपैकी एक आहे . फ्रेंच भाषा फ्रान्सबाहेर बेल्जियम , स्वित्सर्लंड व लक्सेंबर्ग यांचा काही भाग आणि कॅनडाचे काही प्रांत यांत मातृभाषा म्हणून बोलली जाते . उत्तर आ फ्रिकेचा किनारी प्रदेश , इजिप्त , काँ गो , सिरीया , लेबानन , मादागास्कर इ . पू र्वी फ्रेंच साम्राज्यातल्या किंवा फ्रेंच वर्चस्वाखाली असलेल्या प्रदेशांतही सांस्कृतिक भाषा म्हणून तिची पकड आहे . भारतातही चंद्र नगर ( प . बंगाल ) , पाँ डिचेरी ( केंद्र शासित ) , यानाआँ व माहे ( केरळ ) या फ्रेंच वसाहतींत शिक्षण आणि राज्यकारभार यांत फ्रेंच भाषेचाच उपयोग केला जाई .
फ्रेंच भाषिकांची एकंदर संख्या आठ कोटींच्या वर आहे .
इतिहास : फ्रेंच ही इंडो – यू रोपियन भाषा – कुटुं बाच्या लॅटिन शाखेची म्हणजे रोमा न्स बोली आहे . इ . स . पू . ५० च्या सुमाराला लॅटिनचा फ्रान्समध्ये प्रवेश झाला . सुरु वातीला सांस्कृती क पातळीवर तो शिक्षण , राज्यकारभार , न्यायदान या क्षेत्रांत झाला . ही ग्रांथिक प्रमाण लॅटिन होती . तीच पुढे ख्रिस्तीकरणानंतर धर्मभाषा म्हणूनही चालू राहि ली परंतु सैनिक , व्यापारी , कारागी र इ त्यादीं ची लौकिक लॅटिन बोली याचबरोबर सामान्य जनतेत पसरली आणि परिवर्तने होत होत तिला आजचे स्वरूप प्राप्त झाले .
फ्रेंचचा लिखि त पुरावा आठव्या शतकापासून सापडतो . तो काही लॅटिन व जर्मानिक शब्दांचा अर्थ देणाऱ्या शब्दांच्या स्वरूपात आहे . इ . स . ८४२ ची ‘ स्ट्रॅस्‌बर्गची शपथ ’ ही या भाषेची खरी सुरुवात म्हणता येईल . यानंतर धार्मिक व ऐतिहासिक स्वरूपाच्या लेखनातून नंतरचे फ्रेंच साहित्य जन्माला आले .
पण फ्रान्सच्या सर्व प्रदेशां तली बोली एकरूप नव्हती . तिची दक्षिणेकडील व उत्तरेकडील रूपे वेगळी असून ‘ होय ’ या अर्थाच्या प्रचलित असणाऱ्या शब्दावरून दक्षिण बोलीला ‘ ऑक ’ व उत्तर बोलीला ‘ ओइल ’ हे नाव होते .
फ्रेंच भाषेला खरी प्रतिष्ठा १५३९ मध्ये मिळाली . या वर्षापासून राजाज्ञेने न्यायदानात आणि राज्यकारभारात तिचा वापर लॅटिन ऐवजी होऊ लागला . पंधराव्या शतकात छापण्याच्या कलेचा शोध लागलेला होता . त्यामुळे दरबारचे आदेश , न्यायदान , राज्यकारभाराचे कागदपत्र ज्या भाषेत छापून देशभर जाऊ लागले त्या राजधानीच्या म्हणजे पॅरिसच्या स्थानिक भाषेला प्रमाण भाषेचा दर्जा मिळाला .
विसाव्या शतकाच्या प्रारंभापर्यंत फ्रेंच ही यूरोपातील दरबार , सुसंस्कृत वर्ग इत्यादीं ची व्यवहारभाषा होती . आंतरराष्ट्रीय करारांत व वाटाघाटींत ती वापरली जाई . पहिल्या जागतिक युद्धानंतर हे आंतरराष्ट्रीय महत्त्व कमी होऊ लागले आणि अमेरिकेच्या राजकीय वर्चस्वामुळे आता तर ही जागा इंग्रजांनी घेतली आहे .
भाषिक वैशिष्ट्ये : ध्वनीविचारासंबंधी लिहिण्यापुर्वी लिपीचा परिचय करून घेणे सोयी चे ठरेल .
फ्रेंच भाषा लेखनासाठी रोमन लिपीचा वापर करते . ही लिपी अशी : a b c d e f g h i j (k) l m n o p q r s t u v (w) x y z, यांपैकी k व w ही अक्षरे काही परकी शब्दांतच आढळतात ( Kepi, wagon ) . यांशिवाय संवृत स्वरदर्शक ′ ( एग्यू ) , विवृत स्वरदर्शक ‵ ( ग्राव्ह ) आणि दीर्घत्वदर्शक ⋀ ( सिकौफ्ले क्स ) ही तीन आघातचिन्हे असून लागोपाठ येणारे स्वर वेगळे उच्चारले पाहिजेत हे दाखविणारे .. ( त्रेमा ) हे चिन्ह आहे ( उदा . , hais ए , पण ha ἴs आइ ).
लेखनदृष्ट्या उच्चाराचे नियम पुढीलप्रमाणे :
स्वर : a आ e अनुच्चारित , अ , ए , किंवा ॲ ए ॲ दीर्घ् ए i इ o ओ किंवा ऑ u ओष्ठ्य इ y इ किंवा पुढे स्वर आल्यास य ai, ay ए किंवा ॲ au ओ किंवा ऑ ei , ey ए किंवा ॲ eu ओष्ठ्य ए eau ओ oi, oy वा ou उ .
स्वरानंतर m किंवा n आणि त्यानंतर व्यंजन आल्यास , किंवा शब्दांती स्वरानंतर ही अनुनासिके आल्यास त्यांचा उच्चार होत नाही . आधी चा स्वर मात्र अनुनासिक बनतो . उदा . , am, an, em, en आं aim, ain, eim, ein, im, in अँ om, on आँ oin वँ um, un अनुनासिक ओष्ठ्य ए .
व्यंजने : b ब d द f ( घर्षक ) फ k क l ल m म n न p प r ( तालुपटीय ) र v ( दंतौष्ठ्य ) व w ( ओष्ठ्य ) व x क्स किंवा ग्झ z ( दंत्य घर्षक ) झ .
c नंतर a , o, u किंवा व्यंजन आल्यास क e, i, y आल्यास स h आल्यास ग्रीक शब्दात क , एरव्ही श c खाली छोटा s ( सेदिय ) असल्यास स .
g नंतर a , o, u किंवा व्यंजन आल्यास ग e, i, y आल्यास ( तालव्य घर्षक ) झ . नंतर e , i, y आल्यास g u चा उच्चार ग .
h नेहमी अनुच्चारीत पण ph = f
j नेहमी ( तालव्य घर्षक ) झ
qu = क
s दोन स्वरांमध्ये आल्यास ( दंत्य घर्षक ) झ इतरत्र स .
t त – tion, tie मधे स .
ll हे लेखन i व स्वर यांच्यामध्ये आल्यास त्याचा उच्चार य ( fille फीय ‘ मुलगी ’). i पुर्वी स्वर आल्यास ill चा उच्चार य ( faille फाय ).
b, d, g, j, k, p, s, t, u, w, x, z.
ही व्यंजने शब्दांती अनुच्चारीत असतात .
ध्वनिविचार : स्वर : आ , इ , ए , ॲ , उ , ओ , ऑ , ( ओष्ठ्य ) इ , ( ओष्ठ्य ) ए . यांतले आ , ॲ , ऑ , ( ओष्ठ्य ) ए अनुनासिक असू शकतात . ऱ्ह स्वदीर्घत्व अर्थनिर्णायक नाही .
व्यंजने : ( स्फोटक ) क , ग , त , द , प , ब ( अनुनासिके ) न , म ( घर्षक ) फ , व , स , झ , श , झ ( कंपक ) र ( पा र्श्वि क ) ल ( अर्धस्वर ) य , व ( ओष्ठ्य ) य .
व्याकरण : फ्रेंचमध्ये नाम , सर्वनाम , विशेषण , क्रियापद , क्रियाविशेषण , उभयान्वयी अव्यय , उद्‌गारवाचक व संबंधशब्द हे शब्दांचे प्रकार आहेत . यांपैकी पहिले चार विकारक्षम असून उरलेले चार विकारशून्य आहेत .
नाम : नामात हिंदीप्रमाणे दोनच लिगे ( पुल्लिगं व स्त्रीलिगं ) आणि दोन वचने ( एकवचन व अनेकवचन ) आहेत . शब्दाचे लिं ग त्याच्या रूपावरून कळत नाही . ते परंपरागत आहे . नामाचे अनेकवचन लेखनात s किंवा x हा प्रत्यय लागून होते . पण हे प्रत्यय अनुच्चारि त असल्यामुळे उच्चारदृष्ट्या बहुसंख्य नामांच्या एकवचनात व अनेकवचनात कोणताच फरक नसतो . chat शा ‘ मांजर ’ – chats शा ‘ मांजरे ’ dieu द्य ‘ देव ’ – dieux द्य ‘ देव ’ femme फाम् ‘ स्त्री ’ – femmes ‘ स्त्रिया ’. काही थोड्या नामांची अनेकवचने मात्र उच्चा रदृष्ट्या भिन्न आहेत : cheval शवाल् ‘ घोडा ’ – chevaux शवो ‘ घोडे ’ boeuf बफ् ‘ बैल ’ – boeufs ब ‘ बैल ’ इत्यादी .
नामाप र्वी एकवचनात पु . un , स्त्री . une व अनेकवचनी पु . स्त्री . des हे निर्गुण विशेषण आणि पु . le , स्त्री . la व अनेकवचनी पु . स्त्री . les हे निश्चित विशेषण लागते . स्वरादी नामांपूर्वी le किंवा la यांचे l’ हे संक्षिप्त रूप होते . 
व de हे संबंधशब्द पूर्वी आल्यास le व les हे त्यांच्याशी एकरूप होऊन त्यांची अनुक्रमे au , aux, du, des ही रूपे होतात . la हे विशेषण मात्र अबाधित राहते .
सर्वनाम : सर्वनामे पुढीलप्रमाणे आहेत .
|
कर्ता |
प्रत्यक्ष कर्म |
अप्रत्यक्ष कर्म |
संयुक्त शब्दानंतर |
असंयुक्त |
एकवचन
|
प्र. पु. je ‘मीʼ द्वि. पु. tu ‘तूʼ तृ. पु. il ‘तोʼ elle ‘तीʼ |
me tu le la |
me te lui – |
moi toi lui elle |
moi toi lui elle |
अनेकवचन
|
प्र. पु. द्वि. पु. तृ. पु. |
nous vous ils ells |
nous vous les – |
nous vous leur – |
nous vous eux elles |
nous vous eux elles |
या सर्वनामांची स्वामित्वदर्शक विशेषणे अशी :
एकवचन
|
प्र. पु. पु. एक. mon द्वि. पु. पु. एक. ton तृ. पु. पु. एक. son |
स्त्री. एक. ma स्त्री. एक. ta स्त्री. एक. sa |
पु. स्त्री. अनेक mes पु. स्त्री. अनेक tes पु. स्त्री. अनेक ses |
अनेकवचन
|
प्र. पु. पु. स्त्री. एक. notre द्वि. पु. पु. स्त्री. एक. votre तृ. पु. पु. स्त्री. एक. leur |
पु. स्त्री. अनेक nos पु. स्त्री. अनेक vos पु. स्त्री. अनेक leurs |
हे विशेषण नंतर येणाऱ्या नामाचे लिंग व वचन दाखवते : mon fils ‘ माझा मुलगा ’ – mes fils ‘ माझे मुलगे ’ – ma fille ‘ माझी मुलगी ’ – mes filles ‘ माझ्या मुली ’, इत्यादी .
विशेषण : मुळात व्यंजनान्त असणारी , पण ज्यांचे अंत्य व्यंजन आता उच्चारले जात नाही अशी विशेषणे स्त्री – लिंगा त व्यंजनान्त बनतात : grand ग्रां– grande ग्रांद . स्वरान्त विशेषणे उच्चारदृष्ट्या अविकारी राहतात . फक्त मुळात अंत्यस्थानी e नसल्यास लेखनात ती येते : habile आबील् ‘ हुषार ’ ttu तेत्यू ‘ हट्टी ’ – ttue तेत्यू इत्यादी . ज्यांचे अंत्य व्यंजन उच्चारले जाते ती विशेषणेही अविकारी राहून लेखनात e घेतात : fier फ्ये र् ‘ अभिमानी ’ – fie’re फ्ये र .
काही विशेषणे अंशतः अनियमि त आहेत : frais फ्रे ‘ ताजा , थंड ’ Fra ἴche फ्रेश् .
साधारणपणे विशेषणे नामानंतर येतात : la langue francsaise- फ्रेंच भाषा ’, accent aigu ‘ संवृत आघात ’. काही विशेषणे नामाआधी लाक्षणिक अर्थाने आणि नंतर वाच्यार्थाने येतात – un grand homme ‘ श्रेष्ठ पुरुष ’ – un homme grand ‘ धिप्पाड माणूस ’.
‘ एक ’ हे विशेषण सोडून बाकी सर्व संख्याविशेषणे अविकारी आहेत :
un doigt ‘ एक बोट ’ – une main ‘ एक हात ’ –
deux doigts ‘ दोन बोटे ’ – deux mains ‘ दोन हात ’.
क्रियापद : शब्दांच्या प्रकारांत क्रियापद हा फ्रेंचमधला सर्वांत विकारक्षम प्रकार आहे .
फ्रेंच क्रियापदांची म t ळ रूपे er , ir, oir किंवा re शेवटी असणारी अहेत . हे प्रत्यय दुर केले की धातुरूप मिळते . या प्रत्ययांना अनुसरून पूर्वी क्रियापदांचे चार वर्ग मानले जात . आधुनिक व्याकरणात मात्र तीन वर्गच मानले जातात : (१ ) – er शेवटी असणारी ( फक्त aller हे क्रियापद सोडून ) , ( २ ) ज्यांच्या शेवटी– ir आहे व ज्यां चे वर्तमानकालवाचक धातूसाधित धातूला issant लागून होते अशी व ( ३ ) बाकीची सर्व .
क्रियापदांची रूपावली अतिशय समृद्ध असून तिच्यात विध्यर्थ , संकेतार्थ व इच्छार्थ हे अर्थ आणि वर्तमान , अपूर्णभूत , पूर्णभूत , मिश्रभूत , भूतपूर्व , भविष्य , भविष्य भू त असे काळ आहेत . यांशिवाय भूतकाल व वर्तमानकालवाचक धातुसाधिते आहेत .
क्रियापदांत दोन महत्त्वाचे वर्ग आहेत : केवल क्रियापदे व आत्मवेधी क्रियापदे . आत्मवेधी क्रियापदांत कर्ता व कर्म एकच असतात : केवल – j’aime , je t’aime ‘ मी प्रेम करतो ’, ‘ मी तुझ्यावर प्रेम करतो ’. आत्मवेधी – je m’aime ‘ मी स्वत : वर प्रेम करतो ’. मिश्र भूतकाळात काही अपवाद सोडल्यास सरळ क्रियापदाचे सहायक क्रियापद avoir हे आहे , तर आत्मवेधी क्रियापदांचे सर्वत्र tre हे आहे : je t’ai aimee ‘ मी तुझ्यावर प्रेम केलं ’ je suis sorti’ ‘ मी बाहेर पडलो ’ – je me suis aime’ ‘ मी स्वत ः वर प्रेम केलं ’. अनेकवचनात आत्मवेधीचा ‘ एकमेकांवर ’ या अर्थानेही प्रयोग होतो .
खाली tre ‘ अस ’ व avoir ‘ जवळ अस ’ – या सहायक क्रियापदांची आणि aimer ‘ प्रेम कर ’ – व se tuer ‘ स्वतः चा जीव घे –, एकमेकांना मार – ’ यांची वर्तमान , भूत व भविष्यकाळांची रूपे नमुन्यादाखल दिली आहेत .
वर्तमानकाळ
.png)
क्रियाविशेषण : काही क्रियाविशेषण सिद्ध आहेत : vite ‘ झटपट ’, tard ‘ उशिरा ’, तर काही क्रियाविशेषणे विशेषणांच्या स्त्रीलिंगी रूपाला – ment हा प्रत्यय लावून होतात : bon ‘ चांगला ’ – bonnement ‘ चांगल्या प्रकारे ’ sourd ‘ बहिरा ’, sourdement – ‘ बहिरटपणे ’.
उभयान्वयी अव्यये : त्यांतील मुख्य अव्यये पुढीलप्रमाणे : et ‘ आणि ’, main ‘ पण ’, ou ‘ किंवा ’, cependant ‘ तरीही ’. कांही उ भया न्वयी अव्यये अनेक शब्दांची आहेत : parce que ‘ कारण ’, afinque ‘ म्हणून ’, या हेतूने .
उद्‌गारवाचक : काही उद्‌गारवाचके पुढीलप्रमाणे : ah, bon ‘ अरे वा , छान ’, 
‘ अरेरे ’, 
‘ आई ग ’, suffit ‘ बस्स ’, chut ‘ श्‌श् ’, ouf ‘ हुश्श ’.
संबंधशब्द : मराठीतील शब्दयोगी अव्ययांचे काम करणारे , पण , नाम , सर्वनाम यापूर्वी येणारे : de’ – चा ’, इ .’ par’ – कडून , – ने’ avec’ – बरोबर ’ sans ‘- शिवाय ’.
वाक्यरचना : नाम क्रियापदापूर्वी येते : Guy parle ‘ गी बोलतो ’. कर्म सर्वनाम असल्यास क्रियापदापूर्वी येते : G uy lui parle ‘गी त्याच्याशी बोलतो ʼ . नाम असल्यास नंतर येते : Guy parle Marie ‘ गी मारीशी बोलतो ’. प्रत्यक्ष कर्म अप्रत्यक्ष कर्मापूर्वी येते : Guy donne le livre Marie ‘ गी पुस्तक मारीला देतो ’. बहुतेक विशेषणे नामानंतर येतात : Le monlin rouge ‘ लाल गिरणी ’, un Coeur simple ‘ निष्कपट मन ’. क्रियाविशेषण क्रियापदानंतर येते : il parle doucement ‘ तो हळू बोलतो ’ il marche vite ‘ तो भर भर चालतो ’. नकारार्थी क्रियापदापूर्वी ne व नंतर pas चा प्रयोग होतो : il ne marche pas vite ‘ तो भर भर चालत नाही ’. Marie n’aime pas Charles ‘ मारीला शार्ल आवडत नाही ’. पण rien personne, Jamais , इ . शब्दांबरोबर आणि काही थोड्या क्रियापदांबरोबर फक्त ne चाच वापर होतो : il ment ‘ तो खोटं बोलतो ’ il ne ment jamais ‘ तो कधीही खोट बोलत नाही ’. Je sais ‘ मला माहीत आहे ’ je ne sais ‘ मला माहीत नाही ’ je ne sais rien ‘ मला काहीही माहीत नाही ’.
प्रश्नवाचक रचना क्रियापद कर्त्यापूर्वी ठेवून होते : il ment ‘ तो खोट बोलतो ’ ment-il? ‘ तो खोटं बोलतो का ’? याशिवाय स्थल , काल व रीतिदर्शक प्रश्नवाचक अव्यये ही आहेत : Ou’ est-il ? ‘ तो कुठे आहे ?’ Quand partirez vous ? ‘ तुम्ही केव्हा निघणार ?’ त्याचप्रमाणे इतर प्रश्न वाचक शब्दही आहेत : Qui est cet homme ? ‘ हा माणुस कोण आहे ?’ Quel est votre pays ? ‘ तुमचा देश कोणता ?’ ज्या प्रश्नाचे उत्तर ‘ हो ’ किंवा ‘ नाही ’ हे असते तो विधानापूर्वी Est-ce que हे शब्द ठेवून बनविता येतो : I 1 est malade . ‘ तो आजारी आहे ’. Est-ce qu’il est malade ‘ तो आजारी आहे का ?’
संदर्भ : 1. Brunot, F. F. Brunean, C. Grammaire Historique de la Langue . Paris, 1937 .
2. Gaiffe, S. F. and others, Grammaire Larousse du xxe, Paris, 1936 .
कालेलकर , ना . गो .
“