फेर्मी , एन्रीको : ( २९ सप्टेंबर १९०१ – २९ नोव्हेंबर १९५४ ). इटालियन – अमेरिकन भौतिकीविज्ञ . नियंत्रित अणुकेंद्रीय भंजन विक्रिया साखळी ( अणुऊर्जा ) साध्य करून पहिला प्रायोगिक अणुकेंद्रीय विक्रिय क ( अणुभट्टी ) उभारण्याबद्दल विशेष प्रसिद्ध . ते १९३८ सालच्या भौतिकीच्या नोबेल पारितोषिकाचे विजेते होते . त्यांचा जन्म रोम येथे झाला . १९२२ मध्ये त्यांनी पीसा विद्यापीठाची भौतिकी विषयाची डॉक्टरेट पदवी मिळविली . १९२३ मध्ये त्यांना इटालियन सरकारची शिष्यवृत्ती मिळाली व ग टिं गेन विद्यापीठात माक्स बोर्न यांच्या मार्गदर्शनाखाली त्यांनी संशोधन केले . नंतर १९२४ मध्ये रॉकफेलर शिष्यवृत्ती मिळाल्यावर लायडन विद्यापीठात त्यांनी पॉल एव्हरेनफेस्ट यांच्याबरोबर काम केले . त्याच वर्षी ते फ्लॉरेन्स विद्यापीठात गणितीय भौतिकी व सैद्धांतिक यामिकी ( वस्तूंवर प्रेरणांची होणारी क्रिया व तीमुळे होणारी गती यांविषयीचे शास्‍त्र ) या विषयांचे अध्यापक झाले . तेथे दोन वर्षे काम केल्यानंतर १९२७ – ३८ या कालखंडात ते रोम विद्यापीठात सैद्धांतिक भौतिकीचे प्राध्यापक होते .
फ्लॉरेन्स येथे असताना १९२६ मध्ये त्यांनी नीच तापमानाला वायूच्या रेणूंच्या होणाऱ्या वर्तनाचे गणितीय स्पष्टीकरण करण्यासाठी सांख्यिकीय नियम शोधून काढले . हे नियम ‘ फेर्मी – डिरॅक सांख्यिकी ’ या नावाने ओळखण्यात येतात [ ⟶ सांख्यिकीय भौतिकी ] आणि या सांख्यिकीचे पालन करणाऱ्या कणांना ( उदा ., इलेक्ट्रॉन , प्रोटॉन ) ‘ फेर्मिऑन ’ असे संबोधितात . रोम येथे सुरुवातीला त्यांनी पुंज विद्युत् गतिकीतील [ ⟶ पुंजयामिकी ] आणि आणवीय , रेणवीय व अणुकेंद्रीय वर्णपटविज्ञानातील विविध सैद्धांतिक समस्यांविषयी संशोधन केले . १९३४ मध्ये त्यांनी अणुकेंद्रीय बी टा उत्सर्जनाने होणाऱ्या क्षयासंबंधीचा [ ⟶ किरणोत्सर्ग ] महत्त्वाचा सिद्धांत मांडला . याकरिता त्यांनी अणुकेंद्रकातील एका न्यूट्रॉनाचे एक प्रोटॉन , एक इलेक्ट्रॉन व एक न्यूट्रिनो या तीन कणांत रूपांतर ( क्षय ) होते , ही कल्पना आधारभूत धरलेली होती . १९३४ मध्ये झॉल्यो – क्यूरी दांपत्याने कृत्रिम किरणोत्सर्गाचा शोध लावल्यानंतर फेर्मी यांनी न्यूट्रॉनांच्या भडिमाराने बहुतेक सर्व मूलद्रव्यांचे अणुकेंद्रीय रूपांतर होते , असे दाखविले . त्यांनी युरेनियम अणूंवर मंदगती न्यूट्रॉनांचा भडिमार करून नेपच्यूनियम हे नवीन मूलद्रव्य तयार केले . या प्रयोगातच अणूचे भंजन घडून आले पण या विक्रियेचे महत्त्व त्या वेळी फेर्मी यांना ओळखता आले नाही . या संशोधनातून मंदगती न्यूट्रॉनांच्या लागलेल्या शोधातूनच पुढे १९३९ मध्ये ओटो हान व फ्रिट्झ स्ट्रासमान यांनी अणुकेंद्रीय भंजन विक्रियेचा शोध लावला , तसेच ⇨ आवर्त सारणी तील त्या काळच्या ज्ञात ९२ मूलद्रव्यांच्या पलीकडील मूलद्रव्यांचे कृत्रिम रीत्या उत्पादन करणे शक्य झाले . १०० अणुक्रमांकाच्या ( अणुकें द्रा तील प्रोटॉनांची संख्या १०० असलेल्या ) कृत्रिम मूलद्रव्याला फेर्मी यांच्या बहुमानार्थ ‘ फेर्मियम ’ हे नाव देण्यात आले .
न्यूट्रॉनांच्या भडिमाराने तयार झालेल्या नवीन किरणोत्सर्गी मूलद्रव्यांचे अस्तित्व दाखवून देण्याबद्दल आणि मंदगती न्यूट्रॉनांद्वारे संबंधित अणुकेंद्रीय विक्रिया शोधून काढल्याबद्दल त्यांना नोबेल पारितोषिकाचा बहुमान मिळाला .
मुसोलिनी यांच्या हुकूमशाहीला कंटाळून फेर्मी यांनी स्टॉकहोमला नोबेल पारितोषिक घेण्याच्या निमित्ताने इटली सोडली व १९३९ मध्ये कोलंबिया विद्यापीठात भौतिकीचे प्राध्यापकपद स्वीकारण्यासाठी परस्पर अमेरिकेला प्रयाण केले . युरेनियमाच्या भंजनाचे लष्करी महत्त्व ओळखून त्यांनी अमेरिकी सरकारला अणु बाँ ब योजना हाती घेण्यास उद्युक्त करण्यात महत्त्वाचा भाग घेतला . फेर्मी व त्यांच्या सहका ऱ्यां नी युरेनियमाचा भंजनक्षम समस्थानिक ( अणुक्रमांक तोच पण भिन्न अणुभार असलेला त्याच मूलद्रव्याचा प्रकार ) युरेनियम ( २३५ ) हा आहे असे सिद्ध केले .
प्रथमतः कोलंबिया विद्यापीठात व नंतर शिकागो विद्यापीठात अणुकेंद्रीय ऊर्जा नियंत्रित स्वरूपात मिळविण्यासाठी भंजन विक्रियेच्या साखळीची योजना करण्यासंबंधी त्यांनी संशोधन केले . २ डिसेंबर १९४२ रोजी पहिली नियंत्रित भंजन विक्रिया साखळी फेर्मी यांच्या मार्गदर्शनाखाली यशस्वी रीत्या घडवून आणण्यात आली . या विक्रिया साखळीचा कालावधी ४० मिनिटे होता व तिच्यापासून मिळणारी कमाल शक्ती केवळ ०·५ वॉट होती . ही घटना अणुयुगाचा प्रारंभ म्हणून गणली जाते . लॉस ॲलॅमॉस येथे अणु बाँ ब तयार करण्याच्या कामातही त्यांनी प्रामुख्याने भाग घेतला . १९४४ मध्ये त्यांना अमेरिकेचे नागरिकत्व मिळाले व युद्ध संपल्यावर १९४५ सालाच्या शेवटी शिकागो विद्यापीठाच्या इन्स्टिट्यूट फॉर न्यूक्लिअर स्टडीज ( नंतर ‘ ए न्‍री को फेर्मी इन्स्टिट्यूट फॉर न्यूक्लिअर स्टडीज ’ असे नामांतरण झालेल्या ) या संस्थेत प्राध्यापक म्हणून त्यांची नेमणूक झाली . तेथे त्यांनी उच्च ऊर्जा भौतिकीकडे आपले लक्ष वळवून पायॉन – न्यूक्लिऑन परस्परक्रियेसंबंधीच्या [ ⟶ मूलकण ] संशोधनात भाग घेतला . अखेरच्या काही व र्षां त त्यांनी विश्वकिरणांच्या ( बाह्य अवकाशातून पृथ्वीवर पडणाऱ्या भेदक किरणांच्या ) उद् गमासंबं धी संशोधन करून एक सिद्धांत मांडला . या सिद्धांतात विश्वकिरणांतील कणांची विलक्षण ऊर्जा एका वैश्विक चुंबकीय क्षेत्रामुळे ( हे क्षेत्र प्रचंड कणवेगवर्धकाप्रमाणे कार्य करीत असल्यामुळे ) निर्माण होते , असे त्यांनी प्रतिपादन केले .
फेर्मी हे इटलीची रॉयल ॲकॅडेमी , अमेरिकेची नॅशनल ॲकॅडेमी ऑफ सायन्सेस , इं ग्‍लं डची रॉयल सोसायटी व इतर अनेक वैज्ञानिक संस्थांचे सदस्य होते . १९५४ मध्ये ॲटॉमिक एनर्जी कमिशनतर्फे ५०,००० डॉलरचे एक खास पारितोषिक प्रथम त्यांना देण्यात आले . हे पारितोषिक आता त्यांच्याच नावाने देण्यात येते . त्यांचे सर्व संशोधनात्मक निबंध एमील्यो सेग्रे व इतर शास्‍त्रज्ञांनी संपादित करून दोन खंडांत १९६२ – ६५ मध्ये प्रसिद्ध केले . ते शिकागो येथे मृत्यू पावले .
भदे , व . ग .
“