प्रायश्चित्त : हिंदू, बौद्ध व जैन धर्मशास्त्रांप्रमाणे व्यक्तीकडून पाप घडल्यास पापाच्या क्षालनार्थ तिने करावयाचे विशिष्ट धार्मिक व्रत. प्रायश्चित्ताला नैमित्तिक कर्म म्हणतात. नित्य, नैमित्तिक, काम्य व निषिद्ध असे धर्मशास्त्रोक्त कर्माचे चार प्रकार होत. पापाच्या निमित्तानेच प्रायश्चित्त आचरावयाचे असते, म्हणून त्याला नैमित्तिक कर्म म्हणतात. पाप दूर करून शुद्ध होणे, मनातील रुखरुख नष्ट करणे, रागावलेल्या देवाकडून येणारे संकट टाळण्यासाठी त्या देवाला प्रसन्न करणे, स्वतःच्या चुकीबद्दल पश्चात्तापपूर्वक शासन पतकरणे, समाजाचा ⇨ बहिष्कार दूर करून पुन्हा समाजात वावरण्यास संमती मिळविणे, एखाद्या व्यक्तीचे नुकसान केले असल्यास तिला भरपाई देऊन तिचे सांत्वन करणे इ. उद्देशांनी प्रायश्चित्ते घेण्याची प्रथा जगातील बहुतेक सर्व संस्कृतींमध्ये आढळते. हा प्रायश्चित्ताचा सर्व धर्मांना लागू असलेला अर्थ होय.
‘प्रायः’ म्हणजे तप व ‘चित्त’ म्हणजे निश्चय (तप व निश्चय यांनी युक्त कर्म) प्राय म्हणजे पाप व चित्त म्हणजे नाश (पापाचा नाश) प्राय म्हणजे नाश व चित्त म्हणजे जोडणे (नष्ट झालेली गोष्ट पुन्हा जोडणे) इ. अनेक पद्धतींनी या शब्दाचा अर्थ स्पष्ट केला जातो. ज्ञात वा अज्ञात किंवा ज्ञात व अज्ञात अशा पापांच्या क्षयार्थ प्रायश्चित्त आचरावयाचे असते. अज्ञात पाप हे पूर्वजन्मी घडलेले वा या जन्मी घडलेलेही असू शकते.
साध्या पश्चात्तापापासून तो देहान्तापर्यंतची विविध प्रायश्चित्ते असतात. देह असेपर्यंत आचरण्याचे व देहनाश करण्याचे असे देहान्त याचे दोन अर्थ देहान्त प्रायश्चित्त म्हणजे देह असेपर्यंत आचरण्याचे प्रायश्चित्त उदा., महापातकाचे वा अतिपातकाचे प्रायश्चित्त देह पडेपर्यंत आचरावयाचे असते. स्वदेहनाश हेही एक प्रायश्चित्त असल्यामुळे त्यालाही देहान्त म्हणतात. प्रायश्चित्त सांगताना पाप जाणीवपूर्वक की अजाणता घडले ते एकदा की अनेकदा घडले पापी व्यक्तीचे वय, ज्ञान, दर्जा, परिस्थिती, देश, लिंग इ. काय आहे पाप गंभीर आहे की क्षुल्लक आहे इ. गोष्टींचा विचार केला जातो. धर्मज्ञांची परिषद, धर्मगुरु, ⇨ पुरोहित, ⇨ शामान इत्यादींकडे जाऊन प्रायश्चित्त घ्यावयाचे असते. पुरोहिताने योग्य प्रायश्चित्त सांगितले नाही, तर त्याला पाप लागते. धार्मिक प्रायश्चित्ताबरोबरच कित्येकदा राजाकडून शिक्षाही दिली जाई. प्रायश्चित्त घेतले नाही तर पापाचे दुष्परिणाम भोगावे लागतात, प्रायश्चित्त घेऊन शिवाय नुकसानभरपाई दिली पाहिजे, पाप्याने गायीचा प्राण वाचवण्यासारखे कृत्य केले, तर प्रायश्चित्त करावे लागत नाही इ. मते आढळतात.
हिंदू लोकांत चोरीसारख्या पापासाठी तसेच यज्ञातील अग्नींच्या मधून डुक्कर वा कुत्रा पळत गेला, यांसारख्या चमत्कारिक कारणांसाठीही प्रायश्चित्त घेतले जाई. यज्ञातील उणेपणा दूर करण्यासाठी ‘श्रौतसूत्रां’त सांगितलेली ती ‘ऋत्वर्थ’ आणि स्मृतींतून पापनिवारणार्थ सांगितलेली ती ‘पुरुषार्थ’ प्रायश्चित्ते होत. यांतील प्रामुख्याने पुरुषार्थ प्रकारची प्रायश्चित्तेच रूढ होती. आधुनिक काळात सर्वच प्रायश्चित्ते कमी झाली आहेत.
पश्चात्तापदग्ध आणि पापमुक्त होऊ इच्छिणाऱ्या पापी माणसाला प्रायश्चित्ताचा अधिकार असे. तो स्वतः धर्मज्ञ असला, तरी त्याला परिषदेपुढे पाप कबूल करून प्रायश्चित्त विचारावे लागे. परिषदेने शक्यतो एकमुखाने निर्णय द्यावा, असे मत होते. प्रायश्चित्त विधिपूर्वक केले जाई. त्याचा प्रारंभ व शेवट अग्नीच्या प्रार्थनेने केला जाई. प्रायश्चित्ताच्या काळात मध, उडीद, मसूर इ. खाणे संभोग, स्त्री-शूद्रांशी बोलणे, पान खाणे, उटी लावणे इ. गोष्टी निषिद्ध असत. यमनियमांचे पालन करावे लागे. राख, शेण, माती, पंचगव्य, पाणी इत्यादींनी स्नान करावे लागे. मुंडन, स्नान, मंत्र, आहुती, श्राद्ध, दान, ब्राह्मणभोजन, निद्रानियंत्रण इ. बाबतींत विशिष्ट नियम असत. प्रायश्चित्त झाल्यावर ती व्यक्ती निर्दोष झाल्याची घोषणा केली जाई. परिषदेने प्रेम, लोभ, भीती वा अज्ञान यांमुळे कमी प्रायश्चित्त सांगितले किंवा प्रायश्चित्त करू इच्छिणाऱ्या आर्ताला प्रायश्चित्त सांगितले नाही, तर परिषदेच्या सभासदांना पाप लागते, असे मानत. परिषदेच्या निर्णयात राजा ढवळाढवळ करीत नसे परंतु निर्णयाची अंमलबजावणी करून घेण्याचे काम त्याच्याकडे असे. महत्त्वाच्या प्रायश्चित्ताला राजाची परवानगी लागत असे. प्रायश्चित्त केल्यानंतरही व्यक्तीने लोकांना भोजन, मिठाई इ. दिल्यावरच त्याला जातीच्या लोकांत मिसळता येई. म्हणजे पाप करणाऱ्या व्यक्तीला राजाची शिक्षा, प्रायश्चित्त व समाजभोजनाचा खर्च या तीन गोष्टी सोसाव्या लागत.
बहुतेक वेळा प्रायश्चित्त जाहीरपणे केले जाई परंतु पाप फक्त स्वतःलाच माहीत असल्यास त्याचे प्रायश्चित्त गुप्तपणे घेता येई व ते प्रायश्चित्त अल्पही असे. पापी व्यक्ती अग्निहोत्री, विद्वान वा वृद्ध असल्यास, प्रायश्चित्त गुप्तपणे करण्यास परवानगी असे. स्वतःलाच ते ज्ञात असेल, तर परिषदेकडे न जाता, ज्ञानी माणसाला खाजगीत विचारून, प्रायश्चित्त घेता येई. स्त्री-शूद्रांनाही प्राणायाम, दान इत्यादींच्या द्वारे गुप्त प्रायश्चित्त करता येई.
पाप जाणीवपूर्वक केले, तर दुप्पट आणि ८० वर्षांवरील व १६ वर्षांखालील पुरुष तसेच रुग्ण व स्त्रिया यांना निमपट प्रायश्चित्त दिले जाई. ५ वर्षांखालील मुलांना प्रायश्चित्त नसे. ५ ते ११ वर्षांमधील मुलांबद्दल भाऊ, वडील इ. प्रायश्चित्त करीत. ब्राह्मणांना काही पापांबद्दल इतरांपेक्षा जास्त, तर काही पापांबद्दल कमी प्रायश्चित्त दिले जाई. ब्रम्हचारी, वानप्रस्थ व संन्यासी यांना गृहस्थाच्या अनुक्रमे दुप्पट, तिप्पट व चौपट प्रायश्चित्त द्यावे मामाच्या मुलीबरोबर लग्न केले, तर दक्षिण भारतात प्रायश्चित्त लागत नाही प्रायश्चित्त चालू असताना मृत्यू आला, तर पापातून सुटका होते अष्टमी वा चतुर्दशीला तसेच सुतक असताना प्रायश्चित्त करू नये इ. नियम होते.
प्रायश्चित्तांचे अनेक प्रकार होते. तीन दिवस फक्त दिवसा व नंतर तीन दिवस फक्त रात्री जेवण घेणे, नंतर तीन दिवस न मागता मिळालेले खाणे आणि शेवटचे तीन दिवस उपवास करणे हे कृच्छ्र प्रायश्चित्त होय. यांखेरीज अतिकृच्छ्र, कृच्छ्रसंवत्सर इ. ‘कृच्छ्र’ या नावाची अनेक प्रायश्चित्ते आहेत. चंद्रकलेच्या क्रमाने होणाऱ्या वृद्धीप्रमाणे एक, दोन अशा क्रमाने अन्नाचे घास वाढविणे वा चंद्रकलेच्या ऱ्हासानुसार घास कमी करत जाणे हे ‘चांद्रायण’ होय. याचे यवमध्य, पिपीलिकामध्य इ. प्रकार आहेत. चांद्रायण हे महिनाभर करावयाचे असते. एका घासापासून १५ घासांपर्यंत दिवसांच्या क्रमाने वाढवून नंतर क्रमाने प्रतिदिवशी एक एक कमी करत जाणे, हे यवमध्य १५ घासांपासून १ घासापर्यंत प्रतिदिवशी कमी करत जाऊन पुन्हा प्रतिदिवशी १५ पर्यंत वाढविणे हे पिपीलिकामध्य होय. पहिल्या दिवशी दर्भ बुडविलेले पाणी व पंचगव्य घेणे आणि दुसऱ्या दिवशी पूर्ण उपवास करणे हे ‘सांतपन’ होय. महासांतपन, अतिसांतपन, यतिसांतपन असेही सांतपनाचे प्रकार आहेत. गायीचे दूध प्राशन करताना एकेका सडातील दूध दर आठवड्यास कमी करीत जाऊन शेवटी उपवास, असे ३० दिवसांचे ‘सोमायन’ होय. गुरू वा भाऊ यांचा वध केल्यास गायीला यव चारून तिच्या शेणातील त्याचे कण काढून ते १२, २४ वा ३६ वर्षे खाणे हे ‘बृहद्‌यावक’ होय. यांखेरीज अघमर्षण, अश्वमेधावभृथ स्नान, एकभुक्त, गोव्रत, पंचगव्य, पराक, पर्णकूर्च, प्रसृतयावक, ब्रह्मकूर्च, याम्य, यावक, वज्र इ. प्रायश्चित्ते सांगितली आहेत. जेव्हा स्मृतींनी कोणतेच प्रायश्चित्त सांगितलेले नसते, तेव्हा चांद्रायण, वेदजप, ⇨ तप, ⇨ उपवास, ⇨ दान इ. करावे कृच्छ्र, अतिकृच्छ्र, चांद्रायण, गायत्रीचा जप, गोसेवा इ. सर्व पापांवर चालतात, अशी मते आढळतात. भिन्नभिन्न स्मृतींनी एकाच पापाबद्दल भिन्नभिन्न प्रायश्चित्ते सांगितली आहेत, असेही दिसते. चार महापातकांना बारा वर्षेपर्यंत दररोज तीन वेळा स्नान, जमिनीवर झोपणे, कंदमुळे खाणे, पाप घोषित करून भिक्षा मागणे, एकदा जेवणे असे एक प्रायश्चित्त असे. ब्रह्महत्या, माता, पिता इत्यादींची हत्या, ⇨ अगम्य आप्तसंभोग या पापांना देहान्त म्हणजे मृत्यू येईपर्यंतचे प्रायश्चित्त दिले जाई. सर्व पापांना त्यांच्या तीव्रतेनुसार कमीजास्त प्रायश्चित्ते असत. प्राणिवध, वृक्षवेली तोडणे, गाढव वगैरेंचा दंश, नास्तिक-रजस्वलादींचा स्पर्श इ. कारणांसाठीही प्रायश्चित्त घ्यावे लागे. महारोगासारखे रोग पूर्वजन्मातील पापामुळे झाले असल्यामुळे ते पाप दूर व्हावे व पुढच्या जन्मात ते रोग पुन्हा होऊ नयेत यासाठी प्रायश्चित्त घेतले जाई. शंकराने मदनाला जाळल्यावर ‘महेश्वरकृच्छ्र’ केले होते यावरून देवांनाही प्रायश्चित्त घ्यावे लागे, असे दिसते.
प्रायश्चित्त न घेणे हे स्वतंत्र पाप नव्हे, परंतु पश्चात्तापपूर्वक प्रायश्चित्त न घेतल्यास नरकात जाण्यासारखे भीषण परिणाम भोगावे लागतात, नरकयातना भोगल्यावरही क्षुद्रयोनीत जन्मावे लागते व तेथेही शरीरावर अशुभ खुणा उमटतात, असे मानले जाई. काही वेळा शिक्षेखेरीज वेगळे प्रायश्चित्त घ्यावे लागत नसे. काही वेळा शिक्षा व प्रायश्चित्त एकच असे. उदा., जननेंद्रिय तोडून हातात घ्यावयाचे व शरीर पडेपर्यंत चालत राहून मरण पतकरायचे हे अगम्य आप्तसंभोगाचे प्रायश्चित्तही होते व मृत्युदंडही होता. खून, चोरी इ. गोष्टी धर्माच्या दृष्टीने पाप असल्यामुळे प्रायश्चित्तार्ह असतात आणि कायद्याच्या दृष्टीने गुन्हा असल्यामुळे राजाने दिलेल्या देहदंडासही पात्र असतात. परंतु ब्रम्हचाऱ्याने सूर्योदयानंतरही झोपून राहणे इ. गोष्टी प्रायश्चित्तार्ह असल्या, तरी दंडपात्र नसतात. याउलट, राजापुढे मोठ्या आवाजात बोलणे इ. गोष्टी दंडपात्र असल्या, तरी प्रायश्चित्तार्ह नसतात.
अग्नीत उडी घेणे, उकळते मद्य पिणे, तप्त लोहशय्येवर झोपणे इ. काही अत्यंत कठोर प्रायश्चित्ते धर्मशास्त्राने सांगितली आहेत. काळाच्या ओघात ही घोर प्रायश्चित्ते मागे पडली. शरीर हेच धर्माचे मुख्य साधन असल्यामुळे ते नष्ट होऊ नये आणि आत्यंतिक यातनाही होऊ नयेत, हा विचार बळावला. त्यातूनच ‘प्रत्याम्नायां’ची (पर्यायांची) कल्पना पुढे आली. उदा., पापी व्यक्ती प्राजापत्य प्रायश्चित्त करू शकत नसेल, तर तिने एक दुभती गाय दान द्यावी अथवा प्रत्याम्नाय द्रव्याचे दान करावे. याच पद्धतीने ब्राह्मणभोजन, पाण्यात उभे राहणे, होम, वेदपठण, तीर्थयात्रा, दान नामस्मरण, ⇨ जप इ. पर्याय निर्माण झाले व प्रायश्चितांची संख्या कमी झाली. यांखेरीज, पापक्षालनासाठी प्रायश्चित्ते करू नयेत कारण काही झाले तरी पापांची फळे भोगावीच लागतात, असेही एक मत होते. [⟶ तीर्थक्षेत्रे व तीर्थयात्रा].
धर्मग्रंथांतील व्यवहार, आचार व प्रायश्चित्त या तीन विभागांपैकी प्रायश्चित्त हा एक भाग आहे. गौतमधर्मसूत्र व वसिष्ठधर्मसूत्र यांचा १/३ भाग, मनुस्मृतीचे २२२ व याज्ञवल्क्यस्मृतीचे १२२ श्लोक तसेच स्मृतिपुराणांतील हजारो श्लोक या विषयावर खर्ची पडले आहेत. प्रायश्चित्तविवेक, पायश्चित्तप्रकाश, प्रायश्चित्तमयूख, प्रायश्चित्तेंदुशेखर इ. धर्मनिबंधांतून केवळ याच विषयाचे विवेचन आले आहे.
प्रायश्चित्तांनी कर्माचा परिणाम टाळता येत नाही, असेही क्वचित बौद्ध धर्मात म्हटले आहे परंतु काही बाबतीत चूक कबूल केल्यावर क्षमा करण्याची प्रथा होती. ईजिप्तमध्ये प्रायश्चित्तांना फारसे स्थान नव्हते. अमेरिकन आदिम लोक स्वतःच्या डोळ्यांवर मिरच्या घासणे, स्वतःच्या मांसाचे तुकडे सूर्यादी देवतांना अर्पण करणे इ. प्रकारे प्रायश्चित्ते घेत. बॅबिलोनियामध्ये एका लेखफलकावर लिहिलेली पापे देवापुढे वाचल्यावर तो लेखफलक मोडून टाकत व पापे नष्ट झाल्याचे मानत. व्यक्तीने पाप केले तर समाजाला परिणाम भोगावे लागतात, म्हणून त्या व्यक्तीला दंड करावा आणि तो दंड म्हणजेच प्रायश्चित्त, असे ग्रीक लोक मानत. हिंदू धर्मशास्त्रातही राजदंड हे एक प्रायश्चित्तच होय, असे सांगितले आहे. नृत्य, खेळ, यज्ञ, मृतांना पुरणे, शेती इत्यादींच्या कर्मकांडांत बारीकशी चूक झाली, तरी रोमन लोक प्रायश्चित्त घेत. सैनिकांनी एखादे देऊळ भ्रष्ट केले, तर संपूर्ण राज्य प्रायश्चित्त घेत असे. पवित्र कामासाठी लोखंड वापरू नये हा नियम पाळणे अशक्य असल्याने तो प्रथम मोडावा व नंतर प्रायश्चित्त घ्यावे, असे मानत. कधीकधी पुढे नियमभंग होणार म्हणून आधीच प्रायश्चित्त घेतले जाई. काही पापांना प्रायश्चित्त नसे. नगरात प्रेत पुरण्यासारखा गुन्हा जाणीवपूर्वक केला, तर प्रायश्चित्त व दंड दोन्ही भोगावी लागत. रोमन लोकांच्या प्रायश्चित्तांत पश्चात्तापाला मात्र फारसे स्थान नव्हते. ज्यू व ख्रिस्ती लोकांच्या जीवनात पश्चात्ताप आणि पापमुक्तीचा प्रयत्न यांना महत्त्वाचे स्थान आहे. त्यांनी प्रायश्चित्ताचा विशिष्ट दिवसच मानलेला आहे. [⟶ पापक्षालन दिन]. त्यांची मृत्यू, उपवास, भिक्षादान, चाबकाचे फटके खाणे इ. प्रकारची प्रायश्चित्ते होती. मानवजातीच्या पापांसाठी येशूने मरण पतकरून प्रायश्चित्त घेतले ⇨ बाप्तिस्मा घेतल्यानंतरची पापे प्रायश्चित्ताविना दूर होत नाहीत पश्चात्ताप व पापाची कबुली आवश्यक आहे धर्मगुरूने पाप केल्यास त्याला सामान्य माणसापेक्षा अधिक प्रायश्चित्त द्यावे आयुष्यात फक्त एकदाच प्रायश्चित्त घेता येते इ. मते ख्रिस्ती लोकांत रूढ आहेत. [⟶ पापनिवेदन]. प्रारंभीच्या काळात जाहीर प्रायश्चित्ते होत, नंतर मात्र ती खाजगी स्वरूपात होऊ लागली. ⇨ प्रार्थना, उपवास, धर्मगुरूला नमस्कार, गोणपाटाचे कपडे वापरणे इ. स्वरूपांतही प्रायश्चित्ते सांगितली आहेत. काही प्रायश्चित्ते ३० वर्षांपर्यंत चालत. सैनिकांना धर्मयुद्धाची तयारी करून देणे, रस्ता वा पूल बांधून देणे इत्यादींमुळे प्रायश्चित्तातून सुटका होई. स्वधर्मत्याग, व्यभिचार व हत्या यांना प्रायश्चित्त नाही किंवा फक्त यांनाच प्रायश्चित्त हवे, अशी मते आढळतात. ट्यूटॉनिक लोकांत एखाद्याने खून केल्यास प्रायश्चित्त घेऊन व भरपाई देऊन दोन गटांतील वैमनस्य दूर केले जाई. एखाद्याने देवाविरुद्ध पाप केले तर सर्व समाजावर संकट येते, या समजुतीने प्रायश्चित्त म्हणून त्याला बळी देत. पारशी लोकांच्या अवेस्ता ग्रंथातील वेंदिदाद या भागात प्रायश्चित्त करण्यापेक्षा पाप न करणे बरे प्रायश्चित्त न केल्यास पाप वाढत जाते व स्वर्गाची वाट बंद होते रोज झोपण्यापूर्वी प्रायश्चित्तात्मक प्रार्थना म्हणावी प्रेत पुरणे वा जाळणे या पापाला प्रायश्चित नाही इ. मते आढळतात. दैनंदिन प्रार्थना, ⇨ रमजानचा उपवास, मक्केची यात्रा इ. गोष्टी केल्या नाहीत, तर जादा प्रार्थना, उपवास वा इतरांकरवी यात्रा करणे इ. मार्गांनी भरपाई करावी, वेगळे प्रायश्चित्त नको असे इस्लाममध्ये मानतात. [⟶ हाजची यात्रा]. इतर पापांबद्दल कुराणात काही प्रायश्चित्ते सांगितलेली आहेत. पापी व्यक्ती गरीब असेल, तर तिने फक्त उपवास करावा, असे मत आहे.
पहा : पाप-पुण्य.
संदर्भ : 1. Hughes, T. H. The Atonement : Modern Theories of the Doctrine, New York, 1949.
2. Kane, P. V. History of Dharmasastra, Vol. IV, Poona, 1973.
3. Mozley, J. K. The Doctrine of the Atonement, Naperville, Ill., 1951.
साळुंखे, आ. ह.
“