अक्रोड : (हिं. अखरोट गु. अखोट सं. अक्षोट इं. कॉमन-पर्शियन-यूरोपियन-सिरकासियन वॉलनट लॅ. जुग्लांस रेजिया कुल-जुग्लँडेसी). हा मोठा, पानझडी, सुगंधी वा एकत्रलिंगी वृक्ष मूळचा इराणमधला असून उत्तर भारत, दक्षिण यूरोप, सीरिया व अमेरिका या ठिकाणी लागवडीत आहे. भारतात तो हिमालयात व आसामात (९३० –३,४०० मी. उंचीपर्यंत) आढळतो. काश्मीर, हिमाचल प्रदेश, पंजाब व उत्तर प्रदेश येथे याची बरीच लागवड केली आहे. तो निसर्गत : २४-३० मी. उंच असून खोडाचा घेर ३-४ मी. असतो. फळांसाठी लागवड करताना उंची कमी ठेवून फांद्यांचा प्रसार वाढवतात. कोवळे भाग लवदार साल करडी व भेगाळ पाने एकाआड एक, संयुक्त, विषमदली-पिच्छाकृती (१५-१८ सेंमी.) [→पान] दले ५-१३, फार लहान देठाची, आयत-दीर्घवृत्ताकृती व अखंड लहान, पिवळसर हिरवी फुले नतकणिशावर [→पुष्पबंध ] येतात पुं-पुष्पे लांब व लोंबत्या बारीक कणिशावर व स्त्री-पुष्पे १-३, टोकाच्या नतकणिशावर फळ अश्मगर्भी (आठळीयुक्त) हिरवे, लांबट गोलसर पेरूएवढे (५ सेंमी. व्यास) असते फलावरण झाड व चिवट अंतःकवच कठीण, सुरकुतलेले व दोन झडपांचे असून त्यात चतु:खंडी तैलयुक्त खाद्य बी असते पुष्क (दलाबाहेरील अन्न) नसतो पण दलिका जाड व वेड्यावाकड्या दिसतात [→फळ.] भौगोलिक प्रसार व दलिकांची लक्षणे यांवरून अनेक प्रकार केले आहेत ‘ कागदी ’ प्रकारचे फळ उत्तम.
⇨ परागण वाऱ्याने होते. सप्टेंबर-ऑक्टोबरात फळे पिकतात. दर वृक्षाला सु. ३५ किग्रॅ. फळ येते. १०० वर्षेपर्यंत फळे येतात. मुखशुद्धी व सुका मेवा म्हणून अक्रोडाचे बी महत्त्वाचे आहे ते मेवा-मिठाईत व आइसक्रीममध्ये घालतात. कच्च्या फळांपासून लोणची, मुरंबे, चटणी व सरबत बनवितात. हिरव्या सालीचा तेलात किंवा मद्यार्कात अर्क काढून व तुरटी घालून केसाचा कलप बनवितात. हिरवी साल मत्स्यविष आहे. पाने स्तंभक (आकुंचन करणारी), पौष्टिक, कृमीनाशक असून झाडाची साल व पाने पुरळ, गंडमाळा, उपदंश, इसब इत्यादींवर उपयुक्त असतात. फळ संधिवातावर व बियांचे तेल पट्टकृमीवर व सारक म्हणून देतात. मलायात बियांतील मगज शूल व आमांशावर देतात. बियांचे तेल खाद्य असून चित्रकारांचे रंग व रोगणे आणि साबण यांकरिता वापरतात. पेंड व पाने जनावरांना खाऊ घालतात. लाकूड मध्यम कठीण, जड, बळकट व करडे-भुरे असते. सजावटी सामान व इतर अनेक सुबक वस्तूंकरिता उत्तम असते. पहा : जुग्लँडेलीझ. जमदाडे, ज. वि. अक्रोड, जंगली : (हिं. अखरोट सं. अक्षोट इं. बेंगॉल वॉलनट, कँडल नट ट्री, वार्निश ट्री लॅ. ॲल्युराइट्स मोल्युकाना कुल—यूफोर्बिएसी), सु. १२-१८ मी. उंचीचा हा सदापर्णी शोभिवंत वृक्ष मूळचा पॅसिफिक बेटातील व मलायातील असून आसामातील व द. भारतातील जंगलात आढळतो तसेच तो लागवडीतही आहे. कोवळे भाग केसाळ पाने साधी, अंडाकृती किंवा अंडाकृती भालाकार व फांद्यांच्या टोकास गर्दीने वाढतात. फुले लहान, पांढरी, असंख्य, आखूढ देठाची, एकलिंगी, एकाच झाडावर एप्रिल-मेमध्ये परिमंजरीवर [→पुषपबंध ] येतात. फळे अश्मगर्भी, गोलसर, मांसल, हिरवी, गुळगुळीत व लिंबाएवढी बिया १-२, कठीण, तैलयुक्त , खाद्य व बीजावरणांवर खोलगट रेषा असतात [→ यूफोर्बिएसी ]. खऱ्या अक्रोडापेक्षा चव कमी. तेल स्वयंपाकात, औषधे, मेणबत्त्या व दिवे इत्यादींकरिता आणि रंग व रोगण यांकरिता वापरतात. खोडाची साल कातडी कमाविण्यास उपयुक्त. एरंडेलाप्रमाणे तेल रेचक म्हणून परिणामकारक असते शिवाय त्याला एरंडेलाप्रमाणे वास किंवा चव नसते. चीनमधला ‘ तुंग ऑइल ट्री (ॲ. फॉर्दी )’ आसाम, बंगाल, बिहार व म्हैसूर या ठिकाणी आढळतो. त्याच्या बियांच्या तेलाचाही रंग-रोगणात उपयोग करतात. परांडेकर, शं. आ. |
“