अमाइडे : कार्बनी संयुगांचा एक वर्ग. ðकारबॉक्सिलिक अम्लांच्या COOH गटातील OH चे प्रतिष्ठापन (संयुगातील एखाद्या अणूच्या जागी दुसरा अणू येणे) NH2 या गटाने झाले म्हणजे अमाइडे सिद्ध होतात. NH2मधील एक अथवा दोन्ही हायड्रोजन अणू प्रतिष्ठापित झाले असतील, तर प्रतिष्ठापित अमाइडे हे अनुजात (एखाद्या संयुगापासून तयार केलेले दुसरे संयुग) मिळतात.
अमाइडे सामान्यत: पुढील विक्रियांनी मिळविता येतात : (१) कार्बॉक्सिलिक अम्लाचे अमोनियम लवण तापवून, (२) एस्टरे, अम्ल हॅलाइडे अथवा ॲनहायड्राइडे यांवर अमोनियाची किंवा प्राथमिक व द्वितीयक अमाइनांची विक्रिया घडवून व (३) नायट्राइलांचे आंशिक जलीय विच्छेदन (पाण्याने कमी गुंतागुंतीच्या घटकात रूपांतर करणे) करून.
गुणधर्म : प्रखर परिस्थितीत जलीय विच्छेदन केले तर अमाइडांपासून अम्ले मिळतात व निर्जलीकरणाने अमाइने मिळतात. हायपोहॅलाइटांच्या (उदा., सोडियम हायपोक्लोराइटाच्या) विक्रियेने अमाइडापासून एक कार्बन अणू कमी असलेल्या घटनेचे अमाइन मिळते. या विक्रियेला‘हॉफ्मान-विक्रिया’ म्हणतात. रसायनशास्त्रात ही विक्रिया महत्त्वाची गणली जाते.
काही धातूंपासूनही अमाइडे मिळतात, उदा., सोडामाइडNaNH2. अकार्बनी अम्लांपासून होणाऱ्या अमाइडांत नायट्रो अमाइडNH2.NO2 व सल्फामिक अम्ल NH2.SO2.OH यांची गणना होते.
सल्फॉनिक अम्लापासून मिळणाऱ्या अमाइडांना ‘सल्फॉनामाइडे’म्हणतात. उदा., C6H5.SO2.OH पासून C6H5SO2.NH2 बेंझीनसल्फॉनामाइड मिळते.
अम्लांपासून अमाइडे सुलभतेने बनविता येतात ती सामान्यतः घनरूप असून त्यांचे वितळबिंदू काटेकोर असतात. त्यामुळे अम्लांच्या निर्धारणात (निश्चित करण्यात) त्यांचा उपयोग होतो.
डायमिथिल फॉर्मामाइड, H.CO.N.(CH3)2, याचा उपयोग विद्रावक (विरघळविणारा द्रव) म्हणून यूरियाचा, CO(NH2) 2, खत म्हणून तसेच प्लॅस्टिके आणि औषधी द्रव्ये यांच्या निर्मितीतसल्फोनामाइडांचा सल्फा-औषधांसाठी व स्टियरामाइडाचा उपयोग वस्तू जलाभेद्य (पाण्याचा शिरकाव होण्यास प्रतिरोधी) करण्याकरिता केला जातो.
मिठारी, भू. चिं.