सिथियन संस्कृति

सिथियन संस्कृति: प्राचीन काळी इ. स. पू. ८०० –२०० शतकांदरम्यान सिथियानामक भूप्रदेशात राहणाऱ्या रानटी व भटक्या टोळ्यांचा समूह. या भटक्या टोळ्यांची एक स्वतंत्र संस्कृती असून या लोकांच्या मूलस्थानाविषयी आणि वंशाविषयी तज्ज्ञांत मतैक्य नाही. हे लोक यूरोप व आशिया खंडांतील काळ्या समुद्राच्या उत्तरेस आणि ईशान्येस असलेल्या स्टेप (तृणप्रदेश) व अरल समुद्राच्या पूर्वेकडील प्रदेश (आधुनिक सोव्हिएट रशिया) यांतून वावरत असत. हा प्रदेश म्हणजेच प्राचीन सिथिया होय. त्यांच्याविषयीची माहिती प्रामुख्याने ⇨ हीरॉडोटस  व हिपॉक्राटीझ  यांच्या ग्रंथांत, तसेच पुरातत्त्वीय उत्खननांत सापडलेले काही अवशेष व रशियन मानवशास्त्रज्ञांचे अहवाल यांतून मिळते. शिवाय ग्रीक व रोमन इतिहासकारांनी लिहिलेल्या अभिजात ग्रंथांतूनही ती ज्ञात होते. त्यांच्या मते सिथियन हे इंडो-यूरोपियन लोक असून ते उरल-एशियाटिक भाषा कुटुंबातील प्राचीन इराणी भाषा बोलणारे भटके आदिवासी होते. प्रथम ते बहुधा यूरेशिअन स्टेप प्रदेशात कदाचित अल्ताई भूभागात इ. स. पू. दुसऱ्या सहस्रकात रहात असावेत परंतु त्यांच्या वास्तव्याविषयीची फारशी माहिती इ. स. पू. आठव्या शतकापर्यंत मिळत नाही. या शतकाच्या अखेरीस कॅस्पियन समुद्राच्या पूर्वेकडील लोकांनी त्यांच्यावर आक्रमण केले, तेव्हा सिथियनांनी व्होल्गा नदी ओलांडून सुमेरियन लोकांवर चढाई केली. त्याचा उल्लेख एसार-हॅडन ( इ. स. पू. ६८० –६६९) या ॲसिरियन राजाच्या दप्तरात मिळतो.

या लोकांपैकी काही टोळ्या या पूर्णतः रानटी व सतत भ्रमंती करणाऱ्या असून त्यांपैकी काही स्थायिक झालेल्या होत्या मात्र हे लोक काटक, अंगापिंडाने मजबूत व लढवय्ये असल्याचा उल्लेख आढळतो. भटकंती करणाऱ्या लोकांचा मुख्य व्यवसाय म्हणजे चराऊ कुरणांचा शोध घेऊन घोडे, शेळ्या, मेंढ्या इ. गुरांचे कळप पाळणे आणि त्यांना चरण्यासाठी जेथे गवत व पाणी मिळेल, त्या प्रदेशांत भटकंती करणे हा होता. या प्राण्यांचे दूध, मांस, रक्त, कातडी इत्यादींचा त्यांच्या उदरनिर्वाहास उपयोग होई. त्यांना घर असे एका जागी नसल्यामुळे चटकन उभारता व मोडता येईल अशा तंबूंतून वा झोपड्यांतून ते वस्ती करीत. तंबूसाठी ते कातड्याचा सर्रास उपयोग करीत मात्र स्थायिक झालेल्या टोळ्या गुरे सांभाळून शेती व इतर उद्योगधंदे करीत. ते गहू, मासे, लाकूड व गुलाम यांची निर्यात ग्रीक शहरांना करीत असत. अर्थात या दोन प्रकारच्या सिथियन लोकांच्या चालीरीती, जीवनमान आणि संस्कृती यांमध्ये साहजिकच फरक आढळतो. स्थिरावलेल्या सिथियनांनी व्होल्गा नदी ओलांडून सुमेरियनांच्या ताब्यातील कॉकेशस व काळ्या समुद्राच्या उत्तरेकडील आशिया मायनरपर्यंतचा मैदानी प्रदेश सु. तीस वर्षे संघर्ष करुन पादाक्रांत केला आणि त्या प्रदेशात साम्राज्य स्थापन केले. त्यांच्या साम्राज्याच्या सीमा निश्चित नसल्या, तरी पश्चिम पर्शियातून सिरिया आणि ज्युडिआपासून ईजिप्तपर्यंत त्यांचे अधिराज्य होते. पर्शियात राज्य करणाऱ्या मीड लोकांनी त्यांच्यावर आक्रमण केले व त्यांनी त्यांना ॲनातोलियातून हाकलून लावले. तरीसुद्घा त्यांच्या आधिपत्याखाली पर्शियाच्या उत्तर सीमेपासून कुबान आणि आजचा युक्रेन एवढा भाग राहिला. प्रथम त्यांनी ॲसिरियन लोकांबरोबर युद्घे केली मात्र नंतर त्यांच्याशी मैत्री करुन मन्नाई, मीड, बॅबिलोनियन व अन्य लोकांशी संघर्ष केला. इ. स. पू. सातव्या शतकाच्या अखेरीस ते एक बलिष्ट साम्राज्य होते. हीरॉडोटसच्या मते त्यांनी आशियाच्या बहुतेक उत्तरेकडील भागावर २८ वर्षे आधिपत्य प्रस्थापित केले होते तथापि तत्संबंधी सबळ पुरावा उपलब्ध नाही मात्र त्यांचे साम्राज्य दृढतर होऊन शेजारच्या प्रदेशात ते लूटालूट करीत असत. त्यांनी दक्षिणेला ईजिप्तपर्यंत धडक मारली होती आणि बे-सान (आधुनिक बेट शिआन) घेऊन त्याचे नामांतरण सिथोपलिस असे केले. जेव्हा बॅबिलोनियन व मीड लोकांनी निनेव्हवर आक्रमण (इ. स. पू. ६१५-६१४) केले, तेव्हा सिथियनांनी ॲसिरियनांना सर्वतोपरी मदत केली मात्र नंतर दोन वर्षांनी अंतर्गत कलहामुळे त्यांना ॲसिरियातून काढता पाय घ्यावा लागला. तेव्हा त्यांनी ॲसिरियाविरुद्घ मोहीम आखली आणि आक्रमकांना मदत केली (इ. स. पू. ६१२). नंतर त्यांनी कारी (आधुनिक हरान) ही ॲसिरियनांची नवीन राजधानी जिंकली. यावेळी त्यांचे एकेकाळचे मित्र मीड त्यांच्याविरुद्घ उठले आणि त्यांनी अनेक सिथियनांची कत्तल करुन त्यांच्यापैकी अनेकांना कॉकेशसमधून सिथियात घालविले. तथापि काही सिथियन काळ्या समुद्राच्या दक्षिण किनाऱ्यावर तसेच आर्मेनियाच्या काही भागात कायमची वसाहत करुन राहिले मात्र त्यांच्या सत्तेस ओहोटी लागली, तरीसुद्घा त्यांनी पर्शियन राजा पहिला डरायस याच्या इ. स. पू. ५१२ मधील आक्रमणास पायबंद घातला. पुढे इ. स. पू. ३२५ मध्ये त्यांनी अलेक्झांडर द ग्रेटचा पराक्रमी सेनापती झोपीरियॉन याचा दारुण पराभव केला. त्याला अलेक्झांडरने थ्रेसमधून सिथियनांची हकालपट्टी करण्यासाठी पाठविले होते. इ. स. पू. चौथ्या-तिसऱ्या शतकांत पूर्वेकडील सर्मेशियन लोकांनी सिथियनांना त्यांच्या मातृभूमीतून हळुहळू हद्दपार केले. इ. स. पू. तिसऱ्या शतकाच्या अखेरीस दक्षिणेकडील रशियन स्टेप प्रदेशात (सार्मेशिया) सिथियनांचे एकसंध राज्यमोडकळीस येऊन त्यांच्या काही टोळ्या बाल्कन्स आणि आशियाच्या स्टेप या तृणमय भागांत भ्रमंती करीत होत्या.

जीवनशैली : सिथियन हे मूलतः भटके लोक होते. ते उत्तम घोडेस्वार असून पार्थियनांच्या ढंगात घोड्यावरुन धनुष्यातून बाण मारीत. त्यांचा पोशाख घोडेस्वाराला (अश्वीय) पूरक असा कातड्याची अर्धचड्डी, अंगरखा (डगला) व त्यावर जॅकेट, पायात हलके बूट आणि शिरस्त्राण (छत्रीच्या आकाराची टोपी) असा होता मात्र त्यांच्या सर्व कपड्यांवर बारीकसारीक आकृतिबंधांचा शैलीपूर्ण कशिदा विणलेला असे. त्यांच्या स्त्रिया लांब झगे घालीत आणि बुरखा वापरीत. त्या मुलांसोबत घोड्यावरुन जात आणि बहुधा चौचाकी गाडीतून हिंडत. काही तज्ज्ञांच्या मते त्या पुरुषांबरोबर घोड्यावर आरुढ होऊन युद्घातही सहभागी होत असत. सिथियन युद्घात फारच रानटी असत. ते शत्रूंची मुंडकी कापत. त्यांच्या कातड्याच्या टोप्या बनवीत. तसेच कवटीचे कप तयार करीत. या कपातून ते जखमी झालेल्या माणसाला मारुन त्याचे रक्त पीत. युद्घाच्या वेळी ते तीन विभाग करीत व त्या प्रत्येकावर एक सेनापती नेमीत. राजाकडे सर्व सत्ता असली, तरी लढवय्या वर्ग अनेक राजकीय अधिकार भोगत असे. अर्थात या जमातींतील लढवय्या वर्ग सोडता अन्य लोक कृषिप्रधान असून शेती करीत. ते मुख्यत्वे नीपर व डॉन नद्यांमध्ये वास्तव्य करुन गव्हांसारखी पिके घेत.

सिथियन कला ही मुख्यत्वे अलंकरणाची कला होती. त्यामुळे दैनंदिन जीवनातील वापरावयाच्या वस्तूंमधून – विशेषतः भांडी, रग, चादरी, कपडे यांतून – त्यांची कलाकुसर आढळते. ते घोड्याची खोगीर, तलवारी यांना अलंकारांनी मढवीत व त्यावर कलाकुसरयुक्त नक्षी काढीत असत. त्यांच्या कलेत प्राण्यांना प्राधान्य असून त्यांच्या आकृत्या व रचनाबंध सर्वत्र चितारलेले आढळतात (प्राण्यांची चित्रे हे त्यांच्या कलेचे प्रमुख ज्ञापक होते). त्यांच्या कलात्मक आकृतिबंधांत प्राणी व निसर्ग यांचा सुरेख संगम दृष्टोत्पत्तीस येतो. त्यात एक सुसंगती आणि जोश आहे. त्यांची ही प्राणिदर्शक शैली सार्मेशियन बहुरंगी चित्रशैलीत विकसित झाली होती. तिचे पुढे गॉथ लोकांनी अनुकरण केले आणि मध्य यूरोपात ती परिचित केली. मध्ययुगात सिथियन प्राण्यांच्या आकृतिबंधाचा प्रभाव उत्तर यूरोपमध्ये आढळतो. एकूण ते कलाकुसरीत तज्ज्ञ होते. विशेषतः दागिने त्यांना प्रिय होते. त्यांची शस्त्रेसुद्घा कलाकुसरयुक्त असत. मृत व्यक्तीबरोबर त्याच्या काही वस्तू, प्राणीही पुरत. पुरुषांबरोबर त्याच्या प्रिय पत्नीचेही दफन करीत. जेव्हा राजाचे निधन होई, तेव्हा दफन करण्यापूर्वी त्याचे शव राज्यातील प्रमुख भागांतून मिरवणुकीने नेत. त्याच्या सोबत प्रमुख सरदार आणि राजा वापरीत असलेले घोडे पुरत आणि नंतर त्याच्या दफनावर सुरेख थडगे बांधण्यात येई. पॅझिरिक येथील लक्षवेधक थडगे हे याचे उत्तम उदाहरण होय.

त्यांच्या धर्माविषयीची माहिती मुख्यत्वे पुरातत्त्वीय अवशेष आणि काही प्रमाणात ग्रीक व रोमन लेखकांनी लिहिलेल्या विशेषतः हीरॉडोटसच्या इतिहासावरुन ज्ञात होते. त्यांच्या सात उपास्यदेवता होत्या. त्यांचे तीन वर्ग होते. पहिल्यात ताबिती (ग्रीक हेस्टिया), दुसऱ्यात पॅपाइडस (झ्यूस) आणि अपी (गाईआ) आणि तिसऱ्यात आटोसिरस किंवा गोटोसिरस (ॲपोलो) असा अनुक्रम होता. उरलेल्या अर्टिम्पासा किंवा अर्गिम्पासा (ॲफ्रोडाईट आवरॅनिया) आणि अन्य दोन देवतांची नावे कळत नाहीत परंतु बहुधा त्या हेरॅक्लिस व अरेस या देवतांसदृश असाव्यात. सिथियन उपास्यदेवता प्राचीन इंडो-इराणियन परंपरेशी मिळत्याजुळत्या होत्या. त्यांच्या देवतांत अग्निदेवता ताबिती (इराणियन तारायती) ही इंडो-इराणियन तारायती या अग्निदेवतेच्या संकल्पनेशी साधर्म्य दर्शविते ती त्यांची बहुधा मातृदेवता असावी, तसेच वैवाहिक दांपत्य पॅपाइडस (पिता) आणि अपी (इराणियन अप-पाणी) हे इंडो-इराणियन स्वर्ग आणि पृथ्वी या वैवाहिक जोडप्यांच्या संकल्पनेचे द्योतक असावे. त्यांच्या संयोगातून टार्गिटॉस हा सिथियन लोकांचा व त्यांच्या राजवंशाचा पूर्वज जन्माला आला. याच धोरणाने सिथियनांची आर्टिम्पासा ही देवता इराणियन आर्ती (आशी) या देवतेशी सादृश दर्शविते. ती भौतिक सुबत्तेची निदर्शक असून हीरॉडोटसने तिचे सादृश्य ॲफोडाइटीशी दाखविले आहे, तसेच हीरॉडोटसच्या मते ॲरिस या देवतेची आराधना युद्घदेवता म्हणून करण्यात येई. ती इराणियन व्हेरेथ्रग्ना या देवतेशी मिळती जुळती होती. या देवतांना मेंढ्या, घोडे इ. प्राण्यांचे बळी तसेच लढाईतील कैदी बळी म्हणून अर्पण करीत. त्यांच्या सभोवती प्राण्यांचे चित्र काढीत.

या सात प्रमुख देवतांशिवाय टार्गिटॉसचे तीन मुलगे यांनाही त्यांच्यात आदराचे स्थान होते. याशिवाय सिथियन जमातींतील सिद या राजघराण्याचे दैवत थागिमासाडस हे असून त्याचे हीरॉडोटसने पॉसेडॉन या ग्रीक देवतेबरोबर साधर्म्य दर्शविले आहे. त्यांच्या संप्रदायाविषयीची माहिती त्यांच्या राजांच्या थडग्यांवरुन होते. या उत्खनित थडग्यांतून काही धर्मविधिविषयक वस्तू आढळल्या मात्र उत्खननात त्यांच्या देवतांच्या मूर्ती व मंदिरे आढळली नाहीत.

त्यांच्या और्ध्वदेहिक कर्मकांडाविषयीची माहिती त्यांच्या कबरस्थानातील पुरातत्त्वीय पुराव्यावरुन ज्ञात होते. मेलेल्या माणसाचे शव संलेपन करुन त्याची मिरवणूक काढीत असत व चाळीस दिवसानंतर त्याचे दफन करीत.

संदर्भ : 1. Bessonova, S. S. Religiozhye Predstavleniia Skifov, kiev, 1983.

2. Charriere, George, Scythian Art, New York, 1979.

3. Herodotus, Trans. Selincourt, Aubrey De, Histories, Toronto, 1954.

4. Minns, Ellis H. Scythians and Greeks, New York, 1976.

महाजन, स. दि.

“