कोतवाल

कोतवाल : या पक्ष्याला‘कोळसा’ असेही नाव आहे. डायक्रूरिडी या पक्षिकुलात याचा समावेश होतो. याचे शास्त्रीय नावडायक्रूरस ॲडसिमिलिसआहे.

भारत, श्रीलंका व ब्रम्हदेश येथे तो आढळतो. भारतात तो सगळीकडे समुद्रसपाटीच्या खुल्या प्रदेशापासून १,५२५ मी. उंचीवरील पहाडी प्रदेशापर्यंत – सापडतो.

बुलबुलापेक्षा तो मोठा असून शेपटीसह शरीराची लांबी सु. ३० सेंमी. असते. शेपटी लांब असून एका खोल भेगेने दुभागलेली असते तिचे हे दोन भाग टोकाकडे बाहेर वळलेले असतात. शरीराचा रंग तकतकीत काळा असतो. चोच काळी असून कधीकधी तिच्या बुडाजवळ एक पांढरा ठिपका असतो. डोळ्यांचा रंग तांबडा असतो.

कोकिळाप्रमाणेच कोतवाल सर्वांच्या परिचयाचा आहे. तो सडपातळ आणि अतिशय चपळ असतो. शरीर मोठे डौलदार असते. हा बेगुमान वृत्तीचा, गोंगाट्या व भांडखोर असतो पण गरीब पक्ष्यांना तो केव्हाही त्रास देत नाही. मात्र, हिंस्त्र पक्ष्यांपासून घरट्याचे किंवा पिल्लांचे रक्षण करताना त्याचे वरील सगळे गुण प्रकर्षाने प्रकट होतात. हा पक्षी कावळ्याचा पाठलाग करून त्याला टोचा मारून हैराण करताना पुष्कळदा दिसतो. कावळ्यासारख्या लुटारू, लबाड आणि मोठ्या पक्ष्याचा याच्या समोर टिकाव लागत नाही. तसाच प्रसंग आला तर गरुड, ससाणा किंवा शिकरा यांच्यावर हल्ला चढविण्यास तो मागेपुढे पहात नाही. हळदी, होला वगैरे सौम्य वृत्तीच्या पुष्कळ पक्ष्यांना याचा हा स्वभाव माहीत असल्यामुळे कोतवाल ज्या झाडावर घरटे बांधतो त्याच झाडावर ते आपली घरटी बांधतात त्यामुळे त्यांना अनायसे संरक्षण मिळते.

बहुतेक प्रकारचे किडे व त्यांचे घुले (सुरवंट) हे यांचे भक्ष्य होय. एखाद्या झाडाची अगदी वरची वाळकी फांदी किंवा तारायंत्राच्या तारा अशा सोईस्कर जागी बसून तो भक्ष्यावर सारखी पाळत ठेवतो. हवेतला अथवा जमिनीवरचा एखादा किडा दिसला की, त्याला पकडून तो आपल्या जागेवर येऊन बसतो व किड्याचे तुकडे तोडून खाऊन टाकतो. गायबगळ्याप्रमाणेच, चरणाऱ्या गुरांच्या पाठीवर बसून, तो किडे टिपतो.

यांचा विणीचा हंगाम मुख्यत : एप्रिलपासून ऑगस्टपर्यंत असतो. एखाद्या उघड्या जागेवरील एकटे दुकटे उंच झाड पाहून त्याच्या खूप उंचावरच्या फांदीच्या टोकावरील दुबेळक्यात तो घरटे बांधतो. कोळिष्टकाने चिकटविलेल्या बारीक काटक्या व धाग्याचे ते बनविलेले असून वाटीसारखे असते. मादी पांढऱ्या रंगाची बहुधा चार अंडी घालते. त्यांच्यावर बारीक काळे किंवा तपकिरी लाल रंगाचे ठिपके असतात अथवा मुळीच नसतात. घरटे बांधणे, अंडी उबविणे आणि पिल्लांना खाऊ घालणे ही कामे नर व मादी दोघेही करतात.

कर्वे, ज. नी.

“