दूर्वा : (हरळी हिं. दूब, डूब गु. दरो क. गरिके हळ्ळू सं. दूर्वा, शतग्रंथा इं. बहामा–बर्म्युडा–क्रीपिंग– डॉग्जटूथ ग्रास लॅ. सायनोडॉन डॅक्टिलॉन कुल–ग्रॅमिनी). हे एक परिचित, उपयुक्त, बहुवर्षायू (अनेक वर्षे जगणारे) गवत बहुतेक उष्ण देशांत सर्वत्र आढळते. हिमालयात २,४०० मी. उंचीपर्यंत व अनुकूल परिस्थितीत इतरत्र शेतात व बागेत तणासारखे वाढते. संस्कृत भाषेत याला सु. चाळीस नावे आहेत, वैदिक वाङ्‌मयात (ऋक्‌संहिता) शाण्डदूर्वा व पाकदूर्वा असे दोन प्रकार सांगितले आहेत, सायणाने बृहद्‌दूर्वा हे नाव शाण्डदूर्वेला वापरले आहे. कौटिलीय अर्थशास्त्रात ताग, रूई, अळशी यांच्याबरोबर तिचा अंतर्भाव तृणवर्गात केला आहे आणि अद्‌भुतोत्पादनांच्या प्रयोगात तिचा उपयोग दिलेला आहे. हिचे खोड जमिनीवर किंवा थोडे पृष्ठभागाखाली आडवे (मूलक्षोड) वाढून खूप लवकर पसरते, पेऱ्यांपासून लहान उभ्या फांद्या व त्यांवर हिरवीगार, रेषाकृती, साधी, बारीक, गवतासारखी पाने येतात [→ गवते] तसेच फांद्यांच्या टोकास पुढे २–६ कणिशांचा चवरीसारखा फुलोरा येतो. त्यावर बिनदेठाची कणिशके [→ पुष्पबंध] व त्या प्रत्येकात तुसांनी वेढलेले एक द्विलिंगी फूल असते. साधारणपणे पावसाळ्यानंतर फुले येतात. फुलात तीन केसरदले आणि किंजपुटावर आखूड किंजल व टोकास केसाळ किंजल्क येतो [→ फूल]. सस्यफल (शुष्क, एकबीजी व न तडकणारे) आयत, सुटे व साधारण कोनीय असते. इतर शारीरिक लक्षणे ⇨ ग्रॅमिनी कुलात (तृण कुलात) वर्णिल्याप्रमाणे असतात.
नवीन लागवड तुकडे लावून किंवा बिया फोकून करता येते. जमिनीची धूप थांबविण्यास व खेळाच्या मैदानांवर याची लागवड करतात. बंगल्याच्या आवारात, सार्वजनिक बागेत याचीच ‘हिरवळʼ करतात. गुरांना, सशांना व मेंढ्यांना याचा चारा आवडतो. हे गवत स्तंभक (आकुंचन करणारे), मूत्रल (लघवी साफ करणारे) असून जखमेवर पानांचा रस लावतात. मुळांचा फांट (थंड पाण्यात भिजवून काढलेला रस) रक्ती मूळव्याधीवर देतात, मुळांचा काढा मूत्रल असून उपदंशात देतात गर्भाशयोन्माद, शोथ (दाहयुक्त सूज), अतिसार, अपस्मार (फेपरे), आमांश इत्यादींवरही दूर्वांचा रस उपयुक्त असतो. दूर्वांचा रस त्वचारोगनाशक असून वंध्यत्व नाहीसे करण्यासाठीही त्याचे सेवन करावे, असे आयुर्वेदात सांगितले आहे. उचकी थांबविण्यास दूर्वांच्या ताज्या मुळ्यांचा रस आणि मध एकेक चमचा एकत्र करून चाटण्यास देतात.
हिंदू धर्मात दूर्वा पवित्र मानल्या आहेत. ऋग्वेद व नंतरच्या ग्रंथांत दूर्वांचा उल्लेख आला आहे. दूर्वाष्टमीला (भाद्रपद शुद्ध अष्टमीला) दूर्वांनी श्रीशिवाची पूजा करावी, असे चातुर्मास्य माहात्म्यात सांगितले आहे कारण ही वनस्पती जननक्षम असून संघ करून वाढणारी आहे. त्यामुळे पूजकाचीही कुटुंबवृद्धी होऊ शकेल. श्री गजाननाच्या पूजेमध्ये रोज २१ किंवा २१ च्या पटीत दूर्वा वाहाव्यात, असेही सांगितले आहे.
पहा : ग्रॅमिनेलीझ.
संदर्भ : 1. Kirtikar, K. R. Basu, D. B. Indian Medicinal Plants, Vol. IV, Delhi, 1975.
२. काशीकर, चिं. ग. भारतीय वनस्पतींचा इतिहास, नागपूर, १९७४.
ठोंबरे, म. वा. परांडेकर, शं. आ.
“