व्यायामशाळा : (जिम्नेझिअम). व्यायाम करण्यासाठी खास सुविधा असलेल्या, तसेच अंतर्गेही खेळांसाठी पुरेशी जागा व क्रीडासाधने असलेल्या इमारतीला उद्देशून ही संज्ञा वापरली जाते. प्राचीन काळीही व्यायामशाळा असत. प्राचीन ग्रीसमधील व्यायामशाळांच्या इमारती मोठ्या व प्रशस्त असत. त्यांत निरनिराळ्या खेळांच्या व व्यायामाच्या सोयींव्यतिरिक्त संगीत व इतर कलांसाठीही स्वतंत्र विभाग, तसेच स्नानासाठी स्वतंत्र खोल्या असत. मूळ ग्रीक शब्द ‘जिम्नॉस’ (अनावृत, न झाकलेले) हे व्यायाम अनावृत वा उघड्या शरीराने केले जात, त्यावरून हा शब्द आला. जिम्नॉवरून ‘जिम्नॅस्टिक्स’, ‘जिम्नेझिअम’ तसेच ‘जिमखाना’ इ. शब्द रूढ झाले. ग्रीकांच्या सामाजिक व राष्ट्रीय जीवनात खेळांच्या स्पर्धांना महत्त्वाचे स्थान होते. ग्रीकांच्या अथेन्स, स्पार्टा इ. अनेक नगरराज्यांमध्ये अनेक वेळा युद्धे होत. त्यासाठी सैनिकांना तयार करण्यासाठी शासनाने व्यायामशाळा बांधल्या. या व्यायामशाळांवर देखरेख करण्यासाठी व तेथील तरुणांना शिक्षण देण्यासाठी नेमलेले अधिकारी व शिक्षक हेसुद्धा शासकीय असत. व्यायामशाळांबद्दल ग्रीक तरुणांमध्ये फार मोठे आकर्षण होते. त्या काळच्या वैद्यकशास्त्राच्या लेखकांनीसुद्धा व्यायामशाळेची महती व्यायामाच्या अंगोपांगांची सविस्तर चर्चा करून स्पष्ट केली असल्यामुळे, तरुणांमध्ये व्यायामशाळेबद्दल स्वाभाविकच आस्था निर्माण झाली होती. ग्रीक जिम्नेझिअममध्ये स्नानगृहे, कपडे बदलण्याची दालने, अंगाला मालीश करणे, तेल लावणे इत्यादींसाठी बंदिस्त जागा असत. सभोवती मध्यंतरीचा विश्रांतिकाळ घालवण्यासाठी उद्याने, सावलीचे वृक्ष, उपाहारगृहे इ. सोयी असत.
सर्वसाधारणपणे या आखाड्यांची बांधणी ठरावीक पद्धतीची दिसून येते. त्यातील खिडक्यांचा अभाव प्रकर्षाने जाणवतो. आखाडा हिंदूंचा असेल, तर त्यात मारुतीची आणि मुसलमानांचा असेल, तर त्यात अल्लाच्या पंजाची स्थापना केलेली असते. मारुतीची दर शनिवारी, तर पंजाची दर गुरुवारी पूजा करण्यात येते. आखाड्याच्या एका कोपऱ्यात कुस्तीचा हौदा असतो. या हौद्यात तांबडी माती असते. या तांबड्या मातीची मशागत विशिष्ट पद्धतीने केली जाते. ही माती कुस्ती खेळताना अंगाला घासली जाते, तशीच ती नाकातोंडातसुद्धा जाते. त्यामुळे तिच्यापासून काही अपाय होऊ नये किंवा शरीरावर चट्टे उठू नयेत, म्हणून वर्षातून साधारणत: दोन वेळा त्या तांबड्या मातीत ताक, लिंबाचा रस,कापूर,बुक्का,अत्तरे इ.गोष्टी मिसळल्या जातात. तसेच तिच्यावर पाण्याचा नियमित शिडकावा केला जातो. कुस्ती खेळताना अंग गरम होते, त्यावर वारा लागला तर ते अपायकारक असल्यामुळे माती ही हौद्याच्या काठापासून चार फुट (सु. १.२२ मी.) खोलीवर असावी, असा नियम आहे. तसेच कुस्तीच्या काही डावांमध्ये कुस्ती खेळणारा फेकला जातो. त्यावेळी त्याचे पाय हे हौद्याच्या काठावरील टणक पृष्ठभागावर आपटणचा संभव असल्यानेदेखील ही खोली आवश्यक आहे [→ कुस्ती]. आखाड्यात सर्वसाधारणपणे पुढील साधनसुविधा असतात : (१) दगडी गोळे. (२) लहानमोठ्या वजनांचे वर्तुळाकार दगडी नाल. या नालेस मध्यभागी भोक पाडून मूठ केलेली असते. लोखंडी डंबेल्सप्रमाणे हिचा वापर करता येतो. (३) गर्दन चांगली करण्यासाठी गळ्यात अडकवण्याच्या निरनिराळ्या आकारांच्या चक्क्या. (४) जड जोड्या, करेला, जड लेझीम. (५) संतोला-हा एक छोटा लाकडी ओंडका असतो. त्याला असलेल्या दोन मुठींना धरून अनेक हात करतात. तसेच खांद्यास किंवा कमरेस दोरी बांधून तो मातीत फिरवतात. (६) आखाडा खणण्याच्या व्यायामासाठी लहानमोठ्या आकारांची खोरी. (७) जोर मारण्यासाठी हाताखाली ठेवण्याकरिता चौकोनी दगड (त्याला ‘हत्ती’ असेही म्हणतात). (८) मल्लखांब [→ मल्लखांब].
भारतात रामायण-महाभारत काळातही व्यायामशाळेत शिकविले जाणारे कुस्तीसारखे प्रमुख क्रीडाप्रकार होते. त्यांत (१) भीमसेनीकुस्ती (प्रतिस्पर्ध्याला उचलून फेकणे महत्त्वाचे). (२) जांबुवंती कुस्ती (उभ्याउभ्याने प्रतिस्पर्ध्याबरोबर झटापट करणे. अस्वले, माकडे, कांगारू अशा प्रकारे एकमेकांबरोबर लढतात). (३) हनुमंती कुस्ती (प्रतिस्पर्ध्याच्या सर्वांगाशी झटापट करून त्याला लोळविणे वा गारद करणे) या कुस्तीप्रकारांचा समावेश असे. व्यायामशाळांचा विशेष प्रसार शिवाजी महाराजांच्या काळात झाला. गावाबाहेर वीरमारुतीचे मंदिर स्थापन करून त्याभोवती समर्थ रामदासांनी महाराष्ट्रातील खेडोपाडी बलोपासनेस चालना दिल्याचा उल्लेख सापडतो. तालमीतील मारुती शक्तीचे प्रतीक म्हणून गदाधारी किंवा द्रोणागिरी उचललेला असतो. पुढे पेशव्यांच्या काळातही युद्धशिक्षण देणारे अनेक उस्ताद तथा मल्लगुरू राजाश्रयाने तालमी व आखाडे चालवीत असत. आजही कोल्हापूर, मिरज, सांगली, सातारा, बडोदा इ. अनेक शहरांत संस्थानकाळातील आखाडे व तालमी चालू आहेत.
बडोदे संस्थानात प्रो. राजरत्न माणिकराव यांनी १९१४ मध्ये जुम्मादादा आखाड्याचे रूपांतर व्यायाममंदिरात केले. ⇨ माणिकराव (१८७८–१९५४) यांनी व्यायाम व क्रीडाप्रकार अधिक नियमबद्ध व सूत्रबद्ध स्वरूपात लोकांसमोर आणून त्या प्रकारांचे प्रमाणीकरण केले. त्यांनी महाराष्ट्रात व गुजरातमध्ये गावोगावी व्यायामशाळा स्थापन केल्या. आखाडा, व्यायामशाळा, व्यायाममंदिर हा नुसताच नावातील क्रमश: बदल नाही. १९१० ते १९३० या कालखंडात केवळ शारीरिक व्यायामाला या नामांतरप्रक्रियेतून एक प्रकारे सामाजिक प्रतिष्ठा, बौद्धिकता आणि नैतिकता प्राप्त करून देण्यात आली. त्यामुळे नंतर सुशिक्षित तसेच पांढरपेशी मंडळी या व्यायामकार्याकडे वळली. या व्यायाममंदिरांतून आधुनिक शास्त्रीय पद्धतीचे व्यायाम, विदेशी व्यायाम सुरू झाले. या क्षेत्रातील श्रेष्ठ योगदान प्रो. माणिकराव यांचे असल्याने त्यांना ‘व्यायामविद्येचे भीष्माचार्य’ म्हणतात. पंडित नेहरूंनी सुरत काँग्रेसच्या वेळी सेवादल सैनिकांना द्यावयाच्या आज्ञांबद्दल प्रो. माणिकरावांकडे आग्रह धरला. तोपर्यंत किंवा त्यानंतरही सैन्यातील अटेन्शन, राइट टर्न, अबाउट टर्न याच इंग्रजी भाषेतील आज्ञा रूढ होत्या. १९०५-०६च्या सुमारास प्रो. माणिकराव यांनी सावधान, विश्राम, दहिने-बाये-मुड यांसारख्या देशी भाषिक आज्ञा तयार करून त्या आज्ञांनुसार कवायत-संचलन (ड्रिल व परेड) करून दाखविले. सध्या त्या संस्थेचे विठ्ठल भवन, बडोदा असे नाव आहे.