वैरण

वैरण : जनावरांना पोटभर अन्न म्हणून खाऊ घालण्यात येणाऱ्या वनस्पतीच्या अंशाला वैरण म्हणतात. जनावरांचा दैनंदिन आहारात वैरणीचे प्रणाम जास्त असते. जनावरांत पशुपक्षी यांच्या समावेश केला जात असला, तरी वैरण शब्द फक्त शेतीसाठी वापरल्या जाणाऱ्या जनावरांना खाऊ घालावयाच्या चारा या अर्थाने वापरतात. जनावरांत गाय, बैल, म्हैस, घोडे, डुकरे, शेळ्या, मेंढ्या, उंट इ. पशू आणि कोंबड्या, बदके वगैरे पक्षी यांचा समावेश केला जातो. पशूंना वाळलेली आणि ओली (हिरवी) अशी दोन्ही प्रकारची वैरण खाऊ घालतात, पण पक्ष्यांना वाळलेली वैरण चालत नाही. त्यांना विशिष्ट प्रकारची लसूणघास, कांद्याची पात, कोबीचा पाला वगैरे ओली वैरण काही प्रमाणात खाऊ घालतात. ती त्यांना मानवते. ओली वैरण जास्त पाचक पौष्टिकही असते. पूर्वी जनावरांची संख्या मर्यादित असल्यामुळे नैसर्गिकपणे वाढणाऱ्या गवतावर त्यांचा निर्वाह होऊ शकत असे, पण अलीकडे जनावरांची संख्या अफाट वाढल्यामुळे निरनिराळ्या प्रकारची लिके व गवते आणि इतर वनस्पती यांची पद्धतशीर लागवड करून वैरणीचे उत्पादन वाढविणे आवश्यक झाले आहे. ही पिके आणि गवते हंगामी किंवा बहुवर्षायू (अनेक हंगाम टिकणारी) असतात.    

सामान्यपणे वैरण पुढील चार-पाच उदगमांपासून मिळविली जाते : (१) ज्वारी, बाजरी, भात यांसारख्या धान्यपिकांची कणसे किंवा ओंब्या काढून घेतल्यावर उरलेली ताटे (२) लसूणघास, क्लोव्हर, बरसीम वगैरे शिंबी (शेंगा येणाऱ्या) कुलातील वनस्पतींची सपर्ण ओली ताटे (३) स्वीड, सलगम, गाजरे वगैरे पिकांपासून मिळणारा ओला पाला त्यांची पोसलेली मुळे (४) कापीव गवतासाठी राखून ठेवलेली सरकारी कुरणे आणि खाजगी मालकीच्या डोंगराळ भागातील गवती राने यांमधील कापून, वाळवून व साठवून ठेवलेले गवत आणि (५) अंजन, शेवरी, कडू निंब, सुबाभूळ वगैरे झाडांचा हिरवा पाला, उसाची वाडे वगैरे.    

धान्यपिकांपासून गैरण : या पिकांपासून बरीच वैरण मिळते. या वैरणीत पिकाच्या जातीप्रमाणे पौष्टिकतेत फरक आढळतो. ज्वारीच्या वाळलेल्या वैरणीला कडबा, बाजरीच्या वाळलेल्या वैरणीला सरमाड आणि भाताच्या वैरणीला पेंडा किंवा पिंजर अशी महाराष्ट्रात नावे दिली आहेत. यांमध्ये पौष्टिकतेच्या दृष्टीने अनुक्रमे कडब्याचा पहिला, सरमाडाचा दुसरा आणि पेंढ्याचा तिसरा क्रमांक लागतो. ज्वारी, बाजरी, मका, ओट, सातू इ. धान्यपिकांपासून ओल्या वैरणीचे उत्पादन करतात, पण भात आणि गहू या पिकांपासून सहसा करीत नाहीत. ज्वारी, बाजरी, ओट, सातू, मका वगैरे धान्यपिके (विशिष्ट जाती) मुद्दाम वैरणीसाठी पाण्याखाली पेरली जातात. त्यांच्याप्रमाणे गिनी गवत, ऱ्होड्स गवत, पॅरा गवत, फेस्कू गवत, बंटी, मक्चारी, सुदान गवत आणि इतर गवते (कुंदा, कोद्रा, भादली) मुद्दाम पाण्याखाली लागवड करून त्यांच्यापासून ओल्या वैरणीचे उत्पादन घेतात.

ज्वारी : ज्वारीच्या पिकाला वैरण देणारे पीक म्हणून फार महत्त्व आहे. त्यातले निळवा, सुंडीया, नंद्याळ, दुधिया, रामकेळ, खोंडी, काळबोंडी आणि हुंडी हे प्रकार प्रामुख्याने ओल्या वैरणीसाठी लावले जातात. हंगामानुसार कोरडवाहू अगर बागायती लागवड करता त⇨ज्वारी, सुंडीया, हुंडी, काळबोंडी हे प्रकार महाराष्ट्रात उन्हाळी हंगामात पाणभरते पीक म्हणून लावतात. पेरल्यानंतर १२-१३ आठवड्यांत पिकाला कणसे येऊ लागतात. तेंव्हा ते कापून गुरांना चारतात किंवा त्याचा मुरघास बनवितात [→ मुरघास]. उगवून आलेल्या ज्वारीच्या रोपात पहिले सहा आठवडेपर्यंत हायड्रोसायनिक अम्ल नावाचे विषारी रसायन असते. त्यावेळी ते जनावराच्या खाण्यात आल्यास विषबाधा होऊन जनावर मरते. म्हणून या पिकाला फुले आल्याशिवाय ते जनावरांना चारीत नाहीत. त्याच्यापासून हेक्टरी ३०,००० ते ३८,००० किग्रॅ. ओली वैरण मिळते. दाण्याच्या ज्वारीच्या पिकापासून हेक्टरी ३,५०० किग्रॅ. वाळलेली वैरण (कडबा) मिळते. ज्वारीच्या कडब्याची ताटे न तोडता गुरांना खाऊ घातल्यास त्यांपैकी ४० टक्के बुंध्या कडचा जाड भाग गुरांनी न खाल्यामुळे वाया जातो, पण कडबा कापण्याच्या यंत्राने १-२ सेंमी. लांबीचे तुकडे (कुट्टी) करून चारल्यास अगदी थोडा कडबा वाया जातो. या यंत्रात हातांनी व एंजिनांनी चालविण्यात येणारी यंत्रे असे प्रकार आहेत. एंजिनाने चालणाऱ्या यंत्राने काम चांगले व जास्त होते. [→ ज्वारी].    

मका : वैरणीच्या दृष्टीने ज्वारीच्या खालोखाल मक्याला महत्त्व आहे. या पिकाच्या संपूर्ण ताटात कोणत्याही अवस्थेत विषारी पदार्थ नसतो, म्हणून पिकाच्या कोणत्याही अवस्थेत ते गुरांना चारता येते. त्याची वाढ जलद होते. सुकलेल्या वैरणीत पौष्टिकता नसते. ओल्या वैरणीने जनावरांची कार्यक्षमता वाढते, कामाची जनावरे जास्त काम करतात. दुभती जनावरे जास्त दूध देतात. ६० किग्रॅ. मक्याच्या बियांत ६-८ किग्रॅ. चवळीचे बी मिसळून पेरल्यास हेक्टरी २८,०००–३३,००० किग्रॅ. वैरण मिळते. फक्त मकाच पेरल्यास हेक्टरी २०,०००-२५,००० किग्रॅ. इतकीच वैरण मिळते. [→मका].    

ओट : ओल्या वैरणीच्या हिवाळी पिकासाठी हेक्टरी ६५ किग्रॅ. बी पेरतात. पेरल्यापासून ३ महिन्यांनी पिकाला गव्हाप्रमाणे ओंब्या येतात त्यावेळी पीक कापून जनावरांना चारतात. ओटबरोबर वाटाण्याचे बी मिसळून पेरल्यास उत्पादन जास्त येते व चाऱ्याची पौष्टिकता वाढते. ओल्या चाऱ्याचे हेक्टरी २५,००० ते ३८,००० किग्रॅ. उत्पादन येते. वेस्टर्न-११, केंट, क्रेग आफ्टरली, ग्रीन मौंटन, फूलधाम एस-२६८८, आल्जेरियन, खारसाई या याच्या सुधारलेल्या जाती आहेत. [→ ओट].    

ब्ल्यू पॅनिक किंवा माले गवत : हलक्या जमिनीत शेताच्या बांधावर वाढणारे कोरडवाहू पीक १५०–२०० सेंमी. उंच वाढते. पाणभरतेही लावता येते. ४-६ कापण्यांत मिळून हेक्टरी २५,००० ते ३७,००० किग्रॅ. ओली वैरण मिळते. लागवड ४६ x ४५ सेंमी. हमचौरस अंतरावर ठोंबे लावून करतात. ती बरीच वर्षे टिकते. सुधारलेली जात एस-२९७.

गजराज गवत : (पेनिसेटम पुररिअम). म्हणजे नेपियर किंवा हत्तीगवत. हे जोमाने वाढणारे, काटक, अधिक उत्पादन देणारे व बहुवर्षायू आहे. ते हत्तीपेक्षा उंच (३ ते ३·६ मी.) वाढत असल्यामुळे त्याला हत्तीगवत म्हणतात. ते आफ्रिकेतून भारतात १९१२ साली आणण्यात आले. ते उसासारखे वाढते. सर्व प्रकारच्या (पाणथळ जमीन सोडून) जमिनींत वाढते. हेक्टरी २०,००० ते २५,००० बेणे (कांड्या) लागते. खते व पाणी भरपूर लागते. नवीन लावणी केलेल्या पिकाची कापणी ३ महिन्यांनी आणि त्यानंतर सहा ते आठ आठवड्यांच्या अंतराने कापणी करता येते. हेक्टरी दरवर्षी १,४०,००० ते ३,७५,००० किग्रॅ. उत्पादन मिळाले आहे.    

नेपियर गवत व बाजारी यांच्या संकरापासून जायंट नेपियर गवत तयार केले जाते. त्यापासून हेक्टरी सु. ७,००,००० किग्रॅ. हिरवी वैरण मिळते.      बारीक नेपियर गवत : (पेनिसेटम पॉलीस्टॅकीआन). ही जात अवर्षणाला प्रतिकारक असल्यामुळे कोरड्या प्रदेशांकरिता योग्य आहे. हिची ताटे बारीक असून ती १·५ ते १·८ मी. उंच वाढतात. हेक्टरी ३३,६०० किग्रॅ. हिरवी वैरण मिळते. पुसा जायंट नेपियर, एनबी-२१, ईबी-४(गजराज), एनबी-५, कोईमतूर ह्या याच्या सुधारलेल्या जाती होत. [→गजराज गवत].    

अंजन : भारताच्या काही भागांत चांगल्या वैरणीचे हे महत्त्वाचे पीक घेतात. बायागती व कोरडवाहू पीक म्हणून हे लावतात. कोरडवाहू पिकापासून २-३ आणि बागायती पिकापासून ६–८ कापण्या मिळून वर्षात साधारणपणे १५,००० ते २६,००० किग्रॅ. ओली वैरण मिळते. ती पौष्टिक असते आणि गुरे आवडीने खातात. कोरडवाहू पीक हेक्टरी २०–२६ किग्रॅ. बी मुठीने फोकून शेतात पेरतात. बागायती पिकासाठी तयार केलेल्या शेतात ६० सेंमी. अंतरावर सऱ्या काढून सऱ्यामधील वरंब्यावर ३० सेंमी. अंतरावर रोपे लावतात. पिकात जनावरे चरावयाला सोडली, तरी त्यामुळे पिकाचे नुकसान होत नाही. [→अंजन-२].    

मारवेल : हे बळकट मुळ्यांचे १·२ मी. उंचीचे कोरडवाहू पीक आहे. पिकामध्ये जनावरे चारली, तरी पिकाचे नुकसान होत नाही. लागवड ठोंबे लावून करतात. मारवेल–८ आणि मारवेल–९३ या सुधारलेल्या जाती असून त्यांचे उत्पादन हेक्टरी २६,००० ते २८,०००किग्रॅ. ओली वैरण इतके मिळते. ही गुरांना आवडते, पण मेंढ्यांना तेवढी आवडत नाही. [→मारवेल].

पॅरा गवत : (बफेलो ग्रास, मॉरिशय ग्रास, वॉटर ग्रास) याचे मूलस्थान ब्राझील असून १८९४ साली ते प्रथम पुण्यात आणण्यात आले. मुंबईला आरे दूध वसाहतीत हे लावले आहे. बहुवर्षायू व जोमाने १·८ मी. उंच वाढणारे हे गवत आहे. याची पाने गर्द हिरवी व रसदार असतात. हे सर्व प्रकारच्या जमिनीत (पाणथळ सोडून) उष्ण व दमट हवामानात चांगले वाढते. शेताच्या व कालव्याच्या बांधावर हे वाढते. कडक थंडीत हे वाढत नाही. नेपियर गवताप्रमाणे ६० सेंमी. अंतरावरील ओळीत याचे बेणे लावतात. सिंचनाची सोय असल्यास लावणीसाठी मार्च महिना योग्य आहे. नाहीतर पावसाळ्याच्या सुरुवातीला लावणी करावी. याला भरपूर पाणी लागते. सांडपाण्यावर हे घेता येते. लावणीनंतर पहिली कापणी ३ महिन्यांनी आणि त्यानंतरच्या कापण्या ३०–३५ दिवसांच्या अंतराने मिळतात. आरे दूध वसाहतीत हेक्टरी २,७५,००० किग्रॅ. हिरवी वैरण मिळते. सुरूवातीला गुरे हे गवत खात नाहीत म्हणून इतर वैरणीत मिसळून कोवळे गवत त्यांना देतात. [→पॅरा गवत].    

ऱ्होड्र्स गवत : (क्लोरिस गयाना). हे बहुवर्षायू गवत ०·९ ते १·२ मी. उंच वाढते. याचे भरपूर बी मिळते. हेक्टरी पेरणीत ४·५ ते ८ किग्रॅ. बी लागते. बागायती जमिनीत किंवा जास्त पावसाच्या प्रदेशात ११ ते १३ किग्रॅ. बी वापरावे. तीन महिन्यांनी पहिली कापणी आणि १महिन्याच्या अंतराने नंतरच्या कापण्या अशा दर वर्षी १२ कापण्या मिळतात. हेक्टरी बागायती पिकापासून ३७,००० किग्रॅ. व जिरायत पिकापासून १७,५०० किग्रॅ. हिरव्या वैरणीचे उत्पादन मिळते. [→र्होपड्स गवत].

गिनी गवत : हे मूळचे आफ्रिकेच्या उष्ण कटिबंधातील असून भारतात हे लोकप्रिय आहे. शहराच्या सांडपाण्यावर वाढते. हे बहुवर्षायू गवत १·८ ते २·७ मी. उंच वाढते. उष्ण व दमट हवामानात हे चांगले वाढते. याचे भरपूर बी मिळते, पण बी गोळा करणे कठीण असते. बी गळते म्हणून मुळे फुटलेल्या बेण्यापासून, ठोंबापासून लावणी करतात. हेक्टरी ३०–३५ हजार ठोंब लागतात. जिरायत पिकाची लावणी पावसाळ्याच्या सुरूवातीला आणि बागायत पिकाची लावणी वर्षातून केंव्हाही करता येते. पण ऑगस्टनंतर लावणी करू नये. वर्षातून १० कापण्या ३० ते ४०दिवसांच्या अंतराने मिळतात. हिरव्या वैरणीचे हेक्टरी सरासरी उत्पादन४४,८०० ते ६७,२०० किग्रॅ. मिळते. सांडपाण्यावरील बागायती पिकाचे २,२५,८०० किग्रॅ. उत्पादन मिळाले आहे. [→ गिनी गवत].    

मोशी : (गोहाय). हे निसर्गतः वाढणारे महाराष्ट्रातील महत्त्वाचे गवत आहे. उत्पादन हेक्टरी सु. ८,००० ते १२,००० किग्रॅ. ओली वैरण एवढे असते. ही वैरण वाळवून गंजित रचूनही ठेवता येते.

द्विदल (शिंबी) वैरणीची पिके : कामाची व दुभती जनावरे यांची योग्य जोपासना करण्यासाठी त्यांना किफायतशीरपणे समतोल आहार देण्याची काळजी घ्यावी लागते. त्यासाठी त्यांच्या खावटीत एकदल आणि द्विदल वनस्पतींच्या सुक्या आणि ओल्या वैरणीची आवश्यकता असते. केवळ सकस आहार देऊन चालत नाही. द्विदल जातीच्या चाऱ्याच्या पिकांपासून उत्पादन अधिक मिळते आणि त्या वैरणीत सर्वाधिक प्रथिने कॅल्शियम आणि अ, ब, ई ही जीवनसत्त्वे असतात. वाळलेल्या चाऱ्यात ‘ड’ जीवनसत्त्व सर्वात अधिक असते. द्विदल जातीच्या वैरणीचा योग्य पुरवठा केल्याने इतर खाद्यपदार्थांतील अन्नद्रव्याची वाण भरून निघते आणि जनावरांचे पोषण किफायतशीरपणे होते. या वैरणीसाठी कुडझू, चवळी, गवार, वाटाणा, बरसीम, लसूणघास, शेंजी, शफ्तल वगैरे पिकांची लागवड केली जाते. त्यांतील काहींची थोडक्यात माहिती पुढे व कोष्टक क्र. १ मध्ये दिली आहे.

कोष्टक क्र. १. चारापिके : लागवड

कुडझू : जमिनीची मशागत करून हेक्टरी २०–२६ टन शेणखत घालतात. तिच्यात मुळावलेले वेलाचे तुकडे मे-जूनमध्ये लावतात आणि पाणी देतात. दोन-तीन महिन्यांनी वेल भरपूर वाढल्यावर पहिली कापणी करतात. वर्षातून ३-४ कापण्या मिळून हेक्टरी २०,००० ते २६,००० किग्रॅ. पर्यंत ओली वैरण मिळते. लागवड बरीच वर्षे टिकते. कुडझूचे वेल जमिनीवर पसरतात, त्यामुळे पावसाने होणारी जमिनीची धूप थांबते. [→कुडझू].

चवळी : (विग्ना सायनेन्सिस). जोंधळ्याच्या किंवा मक्याच्या वैरणीच्या पिकाचे बी पेरताना हेक्टरी ८–१० किग्रॅ. चवळीचे बी वैरणीच्या बियांत मिसळतात. या मिश्रणामुळे मक्याच्या वैरणीचे उत्पादन हेक्टरी ८,०००–१०,००० किलोग्रॅमने जास्त येते. सुधारलेल्या जाती-सीओ-१, रशियन जायंट, ईसी-४२१६. [→ चवळी].    

सोयाबीन : वैरणीच्या दृष्टीनेही महत्त्वाचे पीक. पावसाळ्याच्या सुरुवातीला हेक्टरी ७६–८० किग्रॅ. बी पेरतात. पिकापासून हेक्टरी २०,०००–२६,००० किग्रॅ. ओली वैरण मिळते. [→सोयाबीन].    

गवार : (स्यामोप्सिस टेट्रॅगोनोलोबा). भारतात गुजरात, पंजाब वगैरे भागांत खास चाऱ्यासाठी देखील हे पीक लावतात. तेंव्हा ते स्वतंत्रपणे एकटे किंवा ज्वारीच्या अगर मक्याच्या पिकाबरोबर मिश्र पीक म्हणून पेरतात. स्वतंत्र पिकापासून हेक्टरी १७,००० ते २०,००० किग्रॅ. ओली वैरण मिळते. महाराष्ट्रात मात्र केवळ चाऱ्यासाठीच हे पीक घेण्याची प्रथा नाही. [→ गवार].

वाटाणा : वैरणीसाठी ओटबरोबर मिश्रपीक म्हणून लावतात. रब्बी हंगामात ओटची बी पेरतात त्याच्यामध्ये हेक्टरी ८–१० किग्रॅ. वाटाण्याचे बी मिसळून पेरतात. ओटबरोबर वाटाणाही वैरणीसाठी कापतात. या मिश्रपिकापासून नुसत्या स्वतंत्र वाटाण्याच्या पिकाच्या वैरणीपेक्षा दर हेक्टरी ५,०००–८,००० किग्रॅ. वैरण जास्त मिळते. [→ वाटाणा].    

वरील पिकांशिवाय उडीद, शेवरी इ. द्विदल धान्यांची पिके तुरळक जागी वैरणीसाठी लावतात.

चाऱ्याची इतर पिके : तृणधान्य व शिंबा जातीच्या वनस्पतींखेरीज काही कंदमुळाच्या पिकांचाही उपयोग जनावरांच्या वैरणीसाठी केला जातो. अशी पिके म्हणजे गाजर, स्वीड, सलगम वगैरे. यांची शेती सर्वसाधारण वैरणीच्या पिकांच्या शेतीपेक्षा जास्त काळजीपूर्वक कराबी लागते. त्यामुळे उत्पादन खर्च जरा जास्त येतो. या पिकांचा पाला आणि कंदमुळे हे सर्व भाग वैरणीसाठी वापरतात. त्यांच्यामध्ये पाण्याचे प्रमाण जवळजवळ ७५ टक्क्यांपर्यंत असते व स्टार्च २० टक्के असते. त्यांच्यामधील अन्नसत्त्वे पचनास हलकी असतात, परंतु हा चारा प्रमाणाबाहेर जनावरांच्या खाण्यात आल्यास त्यांची पचनशक्ती बिघडून ती धेंडाळतात म्हणून वैरण योग्य प्रमाणात खाऊ घालण्याची काळजी घ्यावी लागते. या हिरव्या वैरणीत कॅल्शियम, फॉस्फरस आणि जीवनसत्त्वे अ व ड यांची उणीव असते. या वैरणीच्या पिकांबद्दलची थोडक्यात माहिती पुढे दिली आहे.

गाजर : याचे हेक्टरी ६–८ किग्रॅ. बी मुठीने फोकून पेरतात किंवा पायभरीनेही पेरतात. याचा हंगाम रब्बी असून पेरल्यापासून ३ महिन्यांनी गाजरे तयार होतात. हेक्टरी ३०,०००–४०,००० किग्रॅ. गाजरे मिळतात. ही गाजरे जनावरांना खाऊ घालतात. यात अ हे जीवनसत्त्व मुबलक प्रमाणात असते. इतर जीवनसत्त्वे कमी असतात. [→गाजर].    

सलगम : जनावरांच्या     वैरणीसाठी हे पीक हिवाळी हंगामात सऱ्या मधून किंवा वाफ्यांमधून लावतात. हेक्टरी उत्पन्न ३०,००० ते ४०,००० किग्रॅ. पर्यंत येते. [→ सलगम].

स्वीड : हे सलगमासारखे असते, पण याच्या कंदांत सारखेच प्रमाण जास्त असते. सलगमासारखे हे लवकर खराब होत नाही. जमीन सकस आणि नायट्रोजन, फ़ॉस्फरस व पोटॅश यांचे प्रमाण जास्त असलेली असावी. लागवड सलगमासारखी करतात. स्वीडचा सलगमाप्रमाणे दुधाला वास लागतो म्हणून ते दुभत्या जनावरांना दूध काढून घेतल्यावर खाऊ घालतात. याचे हेक्टरी उत्पन्न ३०,००० ते ४०,००० किग्रॅ. पर्यंत मिळते.    

बीट : यूरोपीय देशांत हे पीक प्रामुख्याने साखर पैदाशीसाठी लावतात परंतु खास वैरणीसाठी उपयुक्त अशाही याच्या काही जाती आहेत. इतर कंदमुळांप्रमाणे बीटही जास्त प्रमाणात खाण्यात आल्यास पचनक्रिया बिघडून जनावरे धेंडाळू लागतात. म्हणून बीटाबरोबर पुष्कळसे वाळलेले गवत खाऊ घालतात. [→ बीट].

रताळे : रताळ्याचे पीकही कधीकधी थोड्या प्रमाणात वैरणीसाठी लावतात. त्यांचे सपर्ण वेल जनावरांना चारतात. रताळीही जनावरांना चारतात. [→ रताळे].

बटाटे : पाश्चात देशांत मांसाकरिता पाळलेल्या डुकरांना बटाटे खाऊ घालतात. [→ बटाटा].

कुरणातील कापीव गवत : गवतासाठी कुरणे राखून ठेवली जातात. ती सरकारी मालकीची किंवा खाजगी मालकीची असू शकतात. पडीक जमिनीवर, डोंगराळ भागात वाढलेल्या गवतांचाही उपयोग केला जातो या सर्व ठिकाणी जनावरांना चरण्यासाठी सोडले जाते किंवा गवत कापून साठवून ठेवले जाते. चारा हा ओला किंवा वाळलेल्या स्वरूपातही असू शकतो. आपोआप उगवणाऱ्या गवतांच्या अनेक जाती आहेत. काही जातींची खास लागवड केली जाते, त्यांपैकी काहींची थोडक्यात माहिती आधी आली आहेच.    

भारतात कुरणातील गवत वाढू देऊन ते योग्य अवस्थेत आल्यावर कापून घेऊन त्या ठिकाणावरच वाळवितात. ते योग्य प्रकारे वाळले म्हणजे त्याच्या पेंढ्या बांधतात. कुरणातच दाबयंत्राच्या साहाय्याने ठराविक आकारमानांचे त्यांचे गठ्ठे किंवा बिंडे बांधतात. संरक्षणाच्या आणि हाताळण्याच्या दृष्टीने बिंडे बांधणे सोयीस्कर आणि किफायतशीर होते. ती नीट साठवून पुढे मागणीप्रमाणे त्यांची विक्री केली जाते. हे बिंडे तारा वापरून बांधले जातात. गवत जनावरांना चारण्यापूर्वी त्यातील तारेचे तुकडे वेचून काढून घेतात. ते जनावरांच्या पोटात गेल्यास ती दगावण्याचा संभव असतो. हेक्टरी मिळणारे गवताचे उत्पादन जमिनीचा कस आणि पावसाचे प्रमाण यांवर अवलंबून असते. सामान्यत: मारवेलचे हेक्टरी १०-१२ हजार किग्रॅ.पर्यंत उत्पन्न मिळते.    

झाडांचा कोवळा पाला : काही विशिष्ट झाडांचा कोवळा पाला वैरण म्हणून वापरला जातो. भारतातील अशी झाडे म्हणजे जंगलात वाढणारे अंजन वृक्ष, पिंपळ, वड, कडू निंब, सुबाभूळ तसेच बागायतात किंवा नदीकाठच्या मळीच्या जमिनीत लावलेली शेवरी वगैरे होत. या झाडांच्या कोवळ्या सपर्ण डहाळ्या ओली वैरण म्हणून जनावरांना खाऊ घालतात. अंजनाचा आणि शेवरीचा पाला पौष्टिक वैरण समजली जाते.    

याप्रमाणे वरील पाच उदगमांपासून जनावरांसाठी लागणारी वैरण मिळविली जाते. यांपैकी काही भाग हंगामातच गुरांना खाऊ घातला जातो. बाकीचा भाग उन्हाळ्यासारख्या गैरहंगामी दिवसांत उपयोगी पडावा म्हणून पेंढ्या किंवा बिंडे बांधून सुरक्षितपणे रचून ठेवला जातो.

चारा वाळवून साठविणे : ओल्या चाऱ्यामधील पोषक द्रव्यांचा विशेष नाश न होऊ देता तो चांगला वाळवून साठवून ठेवावा लागतो. ओल्या चाऱ्यातील साधारणपणे ८० टक्क्यांपर्यंत पाण्याचा अंश निघून जाईल, अशा प्रकारे भारतात तो उन्हात वाळवितात. परदेशांत कृत्रिम उपायांनी त्याला उष्णता देऊन बंदिस्त जागेमध्ये तो वाळवितात. ज्वारीचा कडबा, बाजरीचे सरमाड आणि भाताच पेंधा भारतात शेतात उन्हातच वाळवितात व गंजीत रचून ठेवतात. गवताच्या बाबतीत पावसाळी हंगामात ते योग्य वाढ होईपर्यंत वाढून देतात व नंतर कापून तसेच जनावरांना चारतात. पुढे पाऊस कमी झाल्यावर ते वाढू देतात आणि त्याला फुले येऊ लागली म्हणजे कापून घेऊन उन्हात वाळवून गठ्ठे किंवा बिंडे बांधून सुरक्षितपणे साठवून ठेवतात. कापणीच्या हंगामात (ऑक्टोबर-नोव्हेंबर) पाऊस थांबलेली असतो आणि चांगले कडक ऊन पडत असते. त्यामुळे गवत वाळविण्याचे काम उत्तम प्रकारे करता येते. या वाळलेल्या गवतामधून जनावरांना आवश्यक जीवनसत्त्वांचा जास्त पुरवठा होतो. शिवाय कॅल्शियम, फॉस्फरस यांसारखी खनिज द्रव्येही मिळतात. काळजीपूर्वक वाळविलेला चारा चवीला गोड, पालेदार व नरम असतो म्हणून जनावरे तो आवडीने खातात, वाया घालवीत नाहीत. वैरण जास्त वाळविल्यास तिची पाने झडून कस कमी होतो, कारण ताटांपेक्षा पानांत जास्त अन्नांश असतो. वाळविलेल्या चाऱ्यात देखील १६ ते २० टक्के पाण्याचा अंश राहतोच. त्याच्या साहाय्याने वैरणीतील साखरेच्या अंशाचे रूपांतर अनेक सूक्ष्मजंतूंमुळे लॅक्टिक अम्ल व अँसिटिक अम्लांमध्ये होते. त्यामुळे वैरण चांगली बनते. जर हे पाणी प्रमाणापेक्षा अधिक असेल, तर वरील रासायनिक क्रिया मोठ्या प्रमाणावर होऊन वैरणीतील उष्णता फार वाढून वैरणीची गंजच पेटण्याचा संभव असतो. वैरण योग्य प्रकारे न वाळविता तशीच गंजीत दडपली, तर ती काळपट, जळकी बनते व तिच्यातील जीवनसत्त्वे आणि अन्नांश नष्ट होतात. या क्रिया वैरणीची गंज रचल्यापासून ४–६ आठवड्यांत घडून येतात, म्हणून गंजीत रचून ठेवावयाची वैरण योग्य प्रकारे वाळॅवून नंतर तिची गंज लावणे श्रेयस्कर असते. वैरण वाजवीपेक्षा जास्त वाळविल्यास तिच्यामधील प्रथिन आणि कॅरोटीन द्रव्ये कमी होतात. म्हणून कुरणातील गवत फुलोऱ्यावर असताना कापून घेऊन योग्य प्रकारे वाळविणे श्रेयस्कर असते. सुरक्षित साठवून ठेवण्याचे निरनिराळे पुढील प्रकार असतात.    

गंज रचणे : गंज गोल किंवा चौकोनी आकाराची रचतात. गंज उंचवट्याच्या जागी कठीण जमिनीवर लावतात म्हणजे पावसाच्या पाण्याने वैरणीचे नुकसान होत नाही. गंजीत पाणी शिरून वैरण खराब होऊ नये म्हणून काही भागांत ती बाहेरून मातीने लिंपतात.    

वैरणीचे तुकडे करून बंदिस्त जागेत साठविणे : ज्वारीचा कडबा कापण्याच्या यंत्राने बारीक (२–२·५ सेंमी. लांबीचे) तुकडे (कुट्टी) करून बंदिस्त खोलीत सुरक्षितपणे साठवितात. यामुळे साठवणीला जागा कमी लागते. बारीक तुकडे केल्यामुळे जनावरे ते आवडीने खातात व वैरण वाया जात नाही.    

तीन बाजूंनी बंदिस्त उंच इमारत तयार करून तिच्यात वैरण रचून ठेवतात. तिला इंग्रजीत डचर्बान म्हणजे वैरण कोठार वा भागर म्हणतात. इंग्लंड-अमेरिकेत हा प्रकार रुढ आहे. भारतातही अलीकडे त्याचा उपयोग केला जात आहे. काही ठिकाणी गोठ्यांच्या माळ्यांमधून वैरण साठवितात. महाराष्ट्रात भाताचा पेंढा असा साठवितात. यात वैरण सुरक्षित राहून ती गुरांना खाऊ घालणे सोपे जाते. अशा प्रकारे साठविलेल्या वैरणीचे आगीपासून संरक्षण करण्याची योग्य व्यवस्था करणे जरूर असते.    

मुरघास तयार करणे : पावसाळ्यात ओली वैरण कापून विशिष्ट पद्धतीने मुरवून टिकविण्याच्या पद्धतीला मुरघास म्हणतात. मुरघासासाठी वापरण्यात येणाऱ्या पेवाला इंग्रजीत ‘सायलो’ अशी संज्ञा असून त्यावरून मुरघासासाठी ‘सायलेज’ ही संज्ञा रुढ झाली आहे. हिरव्या चाऱ्याच्या टंचाईच्या वेळी जनावरांना मुरघास विशेष उपयुक्त ठरतो. मुरघास तयार कर अण्याच्या खास पद्धतींचे सविस्तर वर्णन मराठी विश्वकोशातील ‘मुरघास’ या नोंदीत करण्यात आले आहे.    

दाणावैरणीचे गुरांना महत्त्व : वनस्पती आणि प्राणी यांच्या शरीरातील सु. ९८% भाग कार्बन, नायट्रोजन, हायड्रोजन, कॅल्शियम व फॉस्फरस या घटकांपासून बनलेला असतो. बाकीचा भाग इतर खनिजांपासून बनलेला असतो. जनावरे निरनिराळ्या वनस्पती खाऊन जगतात. वनस्पती सूर्यप्रकाश, हवा, जमिनीतील खनिज पदार्थ या घटकांवर जगून वाढतात. ह्या कारणाने त्यांनी शरीरात जमा केलेले घटक त्याच्यावर जगणाऱ्या प्राण्यांच्या शरीरात समाविष्ट होतात. म्हणून जनावरांना जोपासण्यासाठी खाऊ घातलेल्या दाणावैरणीला फार महत्त्व प्राप्त होते. [→ पशुखाद्य].    

निरनिराळ्या प्रकारच्या जनावरांना त्यांच्या वैयक्तिक वजनाप्रमाणे दर १००किग्रॅ. वजनाला २ किग्रॅ. ओली वैरण प्रत्येकी दररोज खाऊ घालावी लागते. वैरणीत चरबरीतपणा जास्त व अन्नसत्त्व कमी म्हणून शरीर पोसण्याची गरज भागविण्याकरीता जनावरांना ती जास्त प्रमाणात खावी लागते. जनावरांना काम करण्यासाठी आणि दूध, लोकर, मांस उत्पादनासाठी संतुलित आहार द्यावा लागतो. तो ओली किंवा वाळलेली वैरण आणि निरनिराळ्या धान्यांपासून मिळणाऱ्या पदार्थांचा बनविलेला खुराक (भरडा), सरकी, चुनी, फोल, पेंड वगैरे लहान जनावरांना जास्त दूध, कोवळी वैरण आणि सहजी पचणारे भुसा, चुणीसारखे पदार्थ देतात. दुभत्या जनावरांना रोज प्रत्येकी देत असलेल्या दुधाच्या ४०ते ६० टक्के भरडा देतात. दाणावैरणीपासून जनावरांना प्रथिन, जीवनसत्त्वे आणि खनिज पदार्थ मिळतात. त्यामुळे त्यांचा खालीलप्रमाणे फायदा होतो.    

प्रथिनामुळे शरीराची झीज भरून निघते. शरीराला उष्णता व ताकद मिळते. शरीरात मांस, दूध, अंडी वगैरेंसारख्या प्रथिनयुक्त पदार्थांची उत्पत्ती होऊ शकते. जीवनसत्त्वांमुळे शारीरिक वाढ होते व शरीरस्वास्थ टिकून राहते. खनिज पदार्थांमुळे हाडे, दात बळकट बनतात. त्यांच्यामुळे ग्रंथीमधून अन्नपचन रस स्त्रवण्याच्या क्रियेत मदत होते. खनिज पदार्थांना जनावरांचा पोषण कार्यात फार महत्त्व असते.    

दाणावैरणीच्या आहाराचा योग्य प्रकारे उपयोग होण्यासाठी जनावरांना दररोज भरपूर स्वच्छ पाणी पिण्यासाठी पुरविणे अगदी जरूर असते. खाल्लेले अन्नपदार्थ पाण्यात विरघळून त्यांतील अन्नांश सर्व शरीरभर पसरतो. पाण्याने शरीराला लवचिकपणा येतो व शरीराचे तापमान स्थिर राहते.    

वैरणीचे रासायनिक संघटन : जनावरांना त्यांचे शरीरस्वास्थ ठीक राहावे आणि त्यांच्याकडून मेहनतीचे काम तसेच मांस, दूध वगैरे प्रथिनयुक्त अन्नपदार्थ शरीरात उत्पन्न करण्याचे काम व्यवस्थितपणे व्हावे यांसाठी दाणावैरण योग्य प्रमाणात देणे जरूर असते. समतोल आहार जनावरांना देता यावा म्हणून देशात उपलब्ध असलेल्या पिकांच्या आणि गवतांच्या वैरणी कोणत्या प्रमाणात द्याव्या, त्यांच्या जोडीला उपलब्ध असलेले खुराकाचे पदार्थ (जोंधळा, बाजरी, उडीद, मूग, हरभरा वगैरे), सरकी, निरनिराळ्या गळिताच्या धान्यांपासून मिळालेल्या पेंडी कोणत्या प्रमाणात द्याव्यात हे ठरविण्याकरीता त्यांच्यामध्ये निरनिराळी पोषक द्रव्ये किती प्रमाणात आहेत हे निश्चित माहीत असणे श्रेयस्कर असते. त्या माहितीवरून उपलब्ध असलेल्या वैरण प्रकारावरून जनावरासाठी समतोल आहार बनविण्याकरीता झुराकाचे कोणते पदार्थ किती प्रमाणात घ्यावे हे सुलभपणे ठरविता येते. म्हणून कोष्टक क्र.२ व ३ मध्ये निरनिराळ्या प्रकारच्या वैरणी, झाडपाला, दाणे-पेंडी वगैरे खुराकाच्या पदार्थांच्या रासायनिक संघटनांची व घटकांची आकडेवारी दिली आहे. [→ पशुखाद्य].

कोष्टक क्र. २. वैरणीचे रासायनिक संघटन

कोष्टक क्र. ३. वैरणीतील पचनास योग्य घटक व पौष्टिकता

पहा : कुरण कोंडा गवते पशुखाद्य पेंड मुरघास.

संदर्भ : १. Maynard, L. A: Loosli, J. K. Animal Nutrition, Tokyo, १९५६.

           २. Narayan, T.R Dabadhao, P.M. Forage Crops of India, New Delhi, १९७२.

           ३. जोशी, भा. पं. चारा-पिके, पुणे, २०००. ४. ठोंबरे, शिवाजी खुस्पे, व. सी. चारा-पिके पुणे, २०००.                            

चव्हाण, ई. गो ओक, भा. ग. पावगी, वि. चिं.

“