विशाळगड : (खेळणा). महाराष्ट्रातील शिवकालीन एक प्रसिद्ध डोंगरी किल्ला. तो कोल्हापूरच्या वायव्येस सु. ७२ किमी. वर शाहूवाडी तालुक्यात गजापूर पर्वतश्रेणीत वसला आहे. त्याची सस.पासून उंची सु. १,००२ मी. असून लांबी ९७५ मी. व रुंदी ३१७ मी. आहे. हा किल्ला निश्चितपणे केव्हा बांधला याविषयी तज्ञांत एकमत नाही तथापि कोल्हापूरच्या शिलाहार घराण्यातील राजा दुसरा भोज (कार. सु. ११७५ – १२१२) याने दक्षिण महाराष्ट्रात सु. पंधरा किल्ले नव्याने बांधले, त्यांतील हा एक असावा. तेराव्या शतकात देवगिरीच्या यादवांनी भोजाचा पराभव करून या भागात वर्चस्व प्रस्थापिले. यादवांच्या अस्तानंतर हा किल्ला सरदार शिर्के आणि मोरे (जावळीकर) यांच्या अखत्यारीत होता. पुढे बहमनी सुलतानांचा वजीर महमूद गावान याने १४७० मध्ये तो जिंकून घेतला. बहमनींच्या अस्तानंतर विशाळगड आदिलशाहीकडे आला. प्रतापगडाच्या १६५९ च्या युद्धानंतर छ. शिवाजींनी पन्हाळा जिंकून घेऊन त्याच्या परिसरातील खेळणा, रांगणा, पावनगड आणि वसंतगड हे किल्ले पादाक्रांत केले. खेळणा किल्ल्यालाच नंतर शिवाजी महाराजांनी विशाळगड हे नाव दिले. आदिलशाही सरदार सिद्दी जोहार याच्या वेढ्यातून पन्हाळगडावरून निसटून शिवाजी या किल्ल्यावर आश्रयासाठी आले. तेविहा वाटेत त्यांनी गजापूरच्या खिंडीत शत्रूला अडविण्याचे काम बाजीप्रभू देशपांडे यांच्यावर सोपविले. त्यात बाजीप्रभू धारातीर्थी पडले व महाराज विशाळगडावर सुखरूप पोहोचले. म्हणून या खिंडीस ‘पावनखिंड’ म्हणतात. महाराजांनी परशुराम त्रिंबक प्रतिनिधी यास या किल्ल्याचे सर्वाधिकार दिले(१६६१). पुढे रायगड मराठ्यांच्या हातून मोगलांच्या ताब्यात गेल्यावर (१६८९) मराठ्यांनी विशाळगडावर आश्रय घेतला. छ. राजाराम जिंजीस निसटून गेले व तेथून मराठ्यांचा राज्यकारभार पाहू लागले. त्यावेळी त्यांच्या तीन पत्न्या–अंबिकाबाई, राजसबाई व ताराबाई–काही दिवस विशाळगडावर होत्या. पुढे रामचंद्रपंताने त्यांना सुखरूप जिंजीस पोहोचविले. तेथेही राजारामांस पकडण्यासाठी मोगलांनी जिंजीस सात वर्षे वेढा दिला. राजाराम तेथून महाराष्ट्रात २२ फेब्रुवारी १६९८ रोजी विशाळगडावर येऊन पोहोचले आणि मराठ्यांस अधिक जोम चढून त्यांनी मोगलांचा बराच मुलूख जिंकून घेतला. तथापि मोगल सेनापती झुल्फिकारखानाने मराठ्यांकडून इतर प्रदेशांबरोबरच विशाळगड जिंकून घेतला. राजारामांच्या मृत्यूनंतर महाराणी ताराबाईंनी तो पुन्हा परत मिळविला. ताराबाईंनी आपला मुलगा शिवाजी यास या किल्ल्यावर राज्याभिषेक करून गादीवर बसविले. मराठ्यांची तात्पुरती राजधानी पन्हाळा व विशाळगड अशी आलटून-पालटून होती. औरंगजेबाने १७०२ मध्ये त्याला वेढा घातला पण परशुराम त्रिंबक प्रतिनिधी यांच्या कडव्या प्रतिकारामुळे औरंगजेबास काही अटींवर २७ मे १७०२ रोजी हा किल्ला ताब्यात मिळाला. पुढे मराठ्यांनी पुन्हा तो मोगलांकडून घेतला व तो अखेरपर्यंत त्यांच्याच ताब्यात राहिला. ताराबाई व रामचंद्रपंत अमात्य हे दोघे विशाळगडावर राहून मराठ्यांच्या सैन्याच्या हालचालींची सूत्रे हालवीत असत. विशाळगडाच्या प्रतिनिधी घराण्याचा परशुराम त्रिंबक हाच मूळ पुरुष होय. कोल्हापूरच्या छ. संभाजी यांनी जनार्दनपंत प्रतिनिधी यांच्या नावाने नवीन सनद देऊन किल्ल्याचे इनाम चालू ठेवले (१८४४). याच साली ब्रिटिशांविरुद्ध कोल्हापूरात बंड झाले. त्यांनी विशाळगड घेतला पण ब्रिटिशांनी तो पुन्हा प्रतिनिधीस मिळवून दिला. या घडामोडीत किल्ल्याचे नुकसान झाले म्हणून प्रतिनिधींनी मलकापूरला स्थलांतर केले. संस्थाने विलीन होईपर्यंत तो कोल्हापूरच्या प्रतिनिधी शाखेच्या ताब्यात होता.
विशाळगडावर अनेक अवशेष आहेत. गडाची तटबंदी व बुरूज ब्रिटिशांनी नष्ट केले तथापि दरवाजे आणि काही बुरुजांचे अवशेष अस्तित्वात आहेत. गडावर प्रतिनिधीचा जुना वाडा सुस्थितीत असून रामचंद्रपंत अमात्यांनी बांधलेले अर्धचंद्र नावाचे पाण्याचे टाके आणि एक हौद आहे. याशिवाय भोपाळ टाके, ५३ सती वृंदावने, अमृतेश्वराचे मंदिर, नरसोबा, वाघजाई, रामेश्वर, भगवंतेश्वर, राम इत्यादींची पडझड झालेली मंदिरे असून भोपाळ तलावाच्या भिंतीवर व किल्ल्याच्या दौलत बुरुजावर खोदलेले दोन शिलालेख आहेत. छ. राजारामांची पत्नी अंबिकाबाई उर्फ अहिल्याबाई महाराजांच्या मृत्यूनंतर सती गेली, त्या ठिकाणी तिची समाधी असून बाजीप्रभू व त्यांचे बंधू फुलाजी यांच्याही समाध्या आहेत. किल्ल्यावरील हजरत मलिक रहान दर्गा सुस्थितीत असून या पीराच्या कबरीचे दर्शन घेण्यासाठी हिंदू व मुसलमान येतात. हा उरूस तीन दिवस चालतो. विशाळगडावर जाण्यासाठी महाराष्ट्र राज्य मार्ग परिवहन महामंडळाची सेवा उपलब्ध आहे.
संदर्भ : १. घाणेकर, प्र. के. साद सह्याद्रीची ! भटकंती किल्ल्यांची !!, पुणे, १९८५.
२. चौधरी, कि. का. संपा., महाराष्ट्र राज्य गॅझेटिअर : कोल्हापूर जिल्हा, मुंबई, १८८९.
खरे, ग. ह.