बोधन : (कॉग्निशन). विषयवस्तूचे ज्ञान होताना घडणाऱ्या (जागरण, जाणीव, वेदन, अवघान, संवेदन, आकलन, पुनर्बोधन, स्मृती, संकल्पन, निश्चयन, भेदन-सामान्यीकरण, कारणन, प्रतिमा, प्रतिभा, भाषा, वेदनीय स्नायवी स्पंदन, विचार इ. अनेकविध छटा असू शकणाऱ्या) मानसिक प्रक्रियेस बोधन म्हणता येईल. बोधनात एकसमयावच्छेदेकरून या सर्व छटा एकाच वेळी सारख्याच प्रमाणात असतील असे नाही. विद्यूत्‌धक्क्यामुळे होणारे दुःखवेदन, हापूससेवनाने होणारे किंवा त्याची माहिती मिळाल्याने होणारे सुखसंवेदन, चित्रकलेच्या सौंदर्याची प्रतीती किंवा तत्त्वचिंतनाचा किंवा चर्चेचा अनुभव अशा विविध छटांची उदाहरणे बोधनासंबंधी देता येतील. फार काय, बोधनात कोणती मानसिक प्रक्रिया येत नाही, असाच उलटा प्रश्न करावा लागेल. मानवाने त्याच्या हजारो वर्षांच्या ज्ञानसाधनेत या अफाट विश्वाबद्दल जे जे काही समजून घेतले आहे, त्या प्रचंड ज्ञानभांडारासही बोधन असे व्यापक अर्थाने म्हणता येईल.
मानसशास्त्रज्ञ मात्र मानवी ज्ञानभांडारापेक्षा ज्ञानसंपादनप्रक्रियेस – बोधनास – अधिक लेखतात मग ती जाणीव किंवा वेदन या प्रक्रियेसारखे कितीही सरलतम असो. गेल्या शंभर वर्षांच्या प्रायोगिक मानसशास्त्राच्या इतिहासात बोधन या संकल्पनेने अनेक चढ-उतार पाहिले. बोधन-भावन-वर्तन (कॉग्निशन-अफेक्शन-कोनेशन) या त्रिपुटीत रचनावाद्यांनी बोधनास एकतृतीयांशच महत्त्व दिले. वॉटसनसारख्या वर्तनवाद्यांनी व फ्रॉइडसारख्या मनोविश्लेषकांनी त्याचे महत्त्व शून्यावर वा त्याच्याही खाली ऋणमूल्यावर नेऊन ठेवले. तत्त्वज्ञानाच्या क्षेत्रातही बुद्धिवादी मताच्या विरुद्ध स्वच्छंदतावादी, वेदनवादी (सेन्सेशनॅलिस्ट) वा बुद्धिविरोधवाद्यांची (इर्‌रॅशनॅलिस्ट्स) सरशी होत गेल्याने ‘बोधन’ संकल्पनेचे अवमुल्यन या शतकाच्या दुसऱ्या-तिसऱ्या दशकापर्यंत होतच राहिले. जडवाद व अनुभववाद यांचाही या बोधनसंकल्पनेच्या ऱ्हासातील वाटा अनुल्लेखनीय खास नाही. मानसशास्त्रातील इतर काही मतांच्या पुरस्कर्त्यानीही – उदा., प्रेरणा वा प्रवृत्तीवाद्यानीही (मोटिव्हेशनल ऑर ॲटिट्यूड थिअरीज) ज्ञानप्रक्रियेस मानवाच्या प्रेरणांची प्रवृत्तींची वा भावभावनाविकारांची बटीक बनविले पण जणू काही चमत्कार घडावा त्याप्रमाणे विशेषतः यूरोपातील काही मानसशास्त्रज्ञांनी – रचनालक्षी, अस्तित्ववादी, सत्ताशास्त्रीय ज्ञानमीमांसा (आँटॉलॉजिकल एपिस्टिमॉलॉजी) इ. – त्यांची संशोधनाधारित मते नवीन स्वरुपात हिरिरीने मांडण्याचा उठाव केल्याने ‘बोधन’ या संकल्पनेस पुनर्जन्म प्राप्त झाला, असे म्हणता येईल. बोधनाची पुन्हा प्राणप्रतिष्ठा झाली आणि आता बोधनात्मक मानसशास्त्र (कॉग्निटिव्ह सायकॉलॉजी) या शाखेस एक आगळेच महत्त्व आले आहे. त्याचे बरेचसे श्रेय प्याजे, सार्त्र, ब्रुनर इ. विचारवंताकडे जाते.
बोधनातील मानसिक प्रक्रियांचा किंवा या लेखाच्या प्रारंभी उल्लेख केलेल्या अनेकविध छटांच्या रुपांची ज्ञानसंपादनातील कामगिरी पूर्णपणे वा शास्त्रीय दृष्टिकोणातून समजून घेण्यास आपणास बोधनात्मक मानसशास्त्राच्या पलीकडे झेपावून सर्वसामान्यपणे ज्यास ‘बोधनशास्त्रे’ (कॉग्निटिव्ह सायन्सेस) म्हणतात अशा ज्ञानशाखांच्या गटांत शिरले पाहिजे. या शास्त्राच्या दृष्टिकोणाप्रमाणे मन व शरीर किंवा रचनावाद व कार्यवाद (फंक्शनॅलिझम) असे भेद नवीन माहितीच्या अपेक्षेने लटके ठरतात, या ज्ञानशास्त्रांच्या गटामध्ये अपुरे वाटतात. या भूमिकेतून पाहिले असता गेल्या १०-१५ वर्षांत मानसिक बोधनक्रियांची एक नवीन उपपत्ती मांडणारा कार्यवाद प्रभावी ठरत आहे. या कार्यवादाचे मूळ कृत्रिम बुद्धिच्या (आर्टिफिशिअल इन्टेलिजन्स) स्वरुपाविषयी तत्त्वज्ञांनी केलेली चिंतने, गणकयंत्रविज्ञान, भाषाशास्त्र, मेंदूयंत्रविज्ञान आणि मानसशास्त्रातील संशोधने या सर्वांतच आढळते. या सर्व शाखांना सामावणाऱ्या शास्त्राची नवीन शाखा म्हणजे ‘बोधनशास्त्रे’. या शाखांना मान्य असलेली काही तत्त्वे अशी : (१) मानसिक वा बोधनिक अवस्था या मज्जाशारीरिक घटनाही असतात (न्यूरोफिजिऑलॉजिकल इव्हेंट्स). (२) मानसिक किंवा बोधनिक अवस्था या भौतिक कारणश्रेणींचा परिपाक असू शकतात. वृत्तविश्लेषण (इन्फर्मेशन प्रोसेसिंग) करणाऱ्या सर्व प्रकारच्या बोधनप्रणालींच्या कार्यावरून बोधनप्रक्रियेचे काही सिद्धांत मांडता येतात. उदा., बोधनप्रक्रिया ही रचनात्मक तसेच निव्वळ कार्यात्मकही असते. काही बोधनावस्था केवळ शारीरिक तर काही निव्वळ मानसिक असतात. दुसऱ्या प्रकारच्या मानसिक बोधनावस्थेचे स्पष्टीकरण करण्यासाठी ट्यूरिंग यंत्रेही तयार करण्यात आली आहेत.
संदर्भ : Harper, R. J. C. Anderson, C. C. Christensen, C.M. Hunka, S. M. The Cognitive Processes, Readings, Engleood Cliffs, N.J., 1964.
काळे, श्री. वा.