बुलढाणा जिल्हा : महाराष्ट्र राज्याच्या विदर्भ विभागातील एक जिल्हा. १९° ५१‘ उ. ते २१° १७‘ उ. अक्षांश व ७५° ५७‘ पू. ते ७६° ४९°’ पू. रेखांश यांदरम्यान पसरलेल्या या जिल्ह्याचे क्षेत्रफळ ९,७४५ चौ. किमी. आहे. लोकसंख्या १५,०६,९५६ (१९८१). बुलढाणा शहर हे जिल्ह्याचे मुख्य ठिकाण आहे. उत्तरेस मध्यप्रदेश राज्य असून ईशान्येस अमरावती, पूर्वेस अकोला, दक्षिणेस परभणी व जालना नैर्ऋत्येस औरंगाबाद व पश्चिमेस जळगांव या महाराष्ट्र राज्यातील जिल्ह्यानी बुलढाणा जिल्हा सीमित झाला आहे. प्रशासनाच्या सोयीसाठी जिल्ह्याचे जळगांव, संग्रामपूर, मोताळा, मलकापूर, नांदुरा, खामगांव, शेगांव, चिखली, देऊळगांव राजा, मेहेकर, बुलढाणा, सिंदखेड राजा व लोणार असे एकूण १३ तालुके करण्यात आले आहेत.
भूवर्णन : बुलढाणा जिल्हा तापी व गोदावरी नद्यांच्या खोऱ्यात वसलेला आहे. जिल्ह्याच्या उत्तरेकडील निम्मा भाग ‘पयान घाट‘ (तापीच्या पूर्णा उपनदीचे खोरे), तर दक्षिणेकडील उरलेला भाग ‘बाला घाट‘(गोदावरीच्या पैनगंगा उपनदीचे खोरे). या नावांनी ओळखला जातो. भूरचनेच्या दृष्टीने मात्र या जिल्ह्याचेचार भाग पडतात. (१) उत्तरेकडील गाविलगडचे डोंगर, (२) पयानघाट किंवा पूर्णा नदीखोरे, (३) मध्यवर्ती अजिंठा डोंगररांग व (४) दक्षिणेकडील बालाघाट किंवा बुलढाणा पठार.
(१)जिल्ह्याच्या उत्तर सरहद्दीवर पूर्व -पश्चिम दिशेने पसरलेली गाविलगड डोंगररांग म्हणजे सातपुडा पर्वतरांगेचाच एक भाग आहे. या रांगेने जिल्ह्यातील ज्ळगांव तालुक्याचा उत्तर भाग व्यापला आहे.अनेकउंच ⇨ब्यूट (स्कंधगिरी) व मेसा [दोन्ही बाजूस उंच कडे असलेले विस्तृत पसाट पर्वतपृष्ट (टेबललॅँड)] असलेली ही डोंगर रांग जिल्ह्यात सर्वात उंच (सु.७०० ते १,००० मी.) आहे. किल्ले पिंपळडोळ या ओसाड गांवाजवळील ९२८ मी. उंचीचे जिल्ह्यातील उंच शिखर याच रांगेत असून त्याशिवाय वायव्य कोपऱ्यात चंदगड, (७४३मी.), घोरमोरीया (८३७ मी.) ही अन्य उल्लेखनीय शिखरे आहेत. गाविलगड डोंगररांगेचा दक्षिण उतार तीव्र असून या भागात ५०० मी. पर्यंत उंचीचे अनेक उभे कडे आढळतात. लाव्हा रसापासून बनलेल्या या डोंगरांची निर्मिती टर्शरी अथवा प्लाइस्टोसीन काळाच्या सुरूवातीस झाली असावी.
(२)गाविलगड व अजिंठा डोंगरांच्या दरम्यानचा ‘पयानघाट‘ हा प्रदेश पूर्णा नदीखोऱ्याचा असून सखल आहे. सस. पासून सु.२५० ते२७० मी. उंचीचा व५० ते ६० किमी. रूंदीचा हा प्रदेश मंद उताराचा आहे. मूळच्या खडकाळ, ओबडधोबड भूप्रदेशावर गाळाचे संचयन होऊन या प्रदेशाची अगदी अलीकडच्या काळात निर्मिती झाली असावी. या प्रदेशातील गाळाच्या जमिनीची जाडी बऱ्याच ठिकाणी ४०० मी. पर्यंत असून तो पूर्वेकडून पश्चिमेकडे कमी रूंदीचा होत गेला आहे.
(३)पयानघाटाच्या दक्षिण काठावर अजिंठा डोंगररांग वक्राकार वायव्य-आग्नेय दिशेने पसरलेली आहे. ही डोंगररांग बालाघाट पठारावरील उंचवटे मानले जातात. ५०० ते ६०० मी. उंचीची, सातपुडा रांगेपेक्षा मंद उताराची ही रांग नदीप्रवाहांमुळे तुटक झालेली आहे. अजिंठा डोंगररांगेचा पश्चिमेकडील भाग पूर्वेकडील भागापेक्षा जास्त उंचीचा आहे.
(४)दक्षिणेकडील बालाघाट किंवा बुलढाणा पठार ६००ते ८०० मी. उंचीचे आहे. या प्रदेशाचा उतार आग्नेय दिशेने असून यातून वाहणाऱ्या नद्या व उपनद्यांमुळे झीज होऊन, पठारी भागाची, विशेषतः पश्चिम भागाची, सलगता खंडित झाली असून या खंडित भागांची उंचीही कमी जास्त आढळते. चिखली तालुक्यात अशी अनेक उदाहरणे पहावयास सापडतात. या पठाराचा दक्षिण भाग मंद उताराचा असून दुधना व गोदावरी नद्यांच्या खोऱ्यात पठाराची उंची १५० ते १०० मी. पर्यंत खाली येते. या प्रदेशात काही कमी उंचीच्या टेकड्या व टेकाडेही आढळतात.
पैनगंगा व पूर्णा या जिल्ह्यातील प्रमुख नद्या असून त्यांशिवाय काटेपूर्णा, नळगंगा,विश्वगंगा, ज्ञानगंगा, बाणगंगा (वान), कोराडी, धामणी इ. अन्य नद्याही आहेत. पैनगंगा नदी जिल्ह्याच्या पश्चिम भागात अजिंठाडोंगर रांगेत (देऊळघाटात) उगम पावून आग्नेय दिशेने बुलढाणा पठारावरून वाहत जाऊन अकोला जिल्ह्यात प्रवेश करते. उन्हाळ्यात हि नदी कोरडी पडते. पूर्णा ही जिल्ह्यातील दुसरी महत्वाची नदी जिल्ह्याच्या उत्तर भागातून (पयानघाटातून) पूर्व-पश्चिम दिशेने वाहते. या नदीला बाराही महिने पाणी असते. पांडव, बेंबळा, निपाणी या गाविलगड डोंगरात उगम पावणाऱ्या दक्षिणवाहिनी नद्या पूर्णेला उजव्या बाजूने, तर मास, बोर्डी, ज्ञानगंगा, केदार, विश्वगंगा, नळगंगा या उत्तरवाहिनी नद्या अजिंठा डोंगरात उगम पावून पूर्णेला डाव्या बाजूने मिळतात. काटेपूर्णा (पूर्णा) नदी औरंगाबाद जिल्ह्यातून वाहत येऊन जिल्ह्याच्या दक्षिण भागातून आग्नेय दिशेने वाहत जाऊन परभणी जिल्ह्यात प्रवेश करते. बुलढाणा जिल्ह्यात तिची लांबी सु. ५० किमी. आहे. हिला वर्षभर पाणी असते. बाणगंगा नदी अमरावती जिल्ह्यात गाविलगड डोंगरात उगम पावून अकोला व बुलढाणा जिल्ह्यांच्या सरहद्दीवरून दक्षिणेस वाहत येते व बुलढाणा जिल्ह्यातील देऊळगाव येथे पूर्णा नदीस मिळते. माण हि उत्तरवाहिनी नदी बुलढाणा पठारावर उगम पावून काही अंतर बुलढाणा-अकोला जिल्ह्यांच्या सरहद्दीवरून वाहत जाऊन पूर्णा नदीस मिळते. म्हैस, तोरणा, विश्वामित्री या बुलढाणा जिल्ह्यातील तिच्या उपनद्या होत. माण नदी बारमाही वाहते.
जिल्ह्याच्या दक्षिण भागात मेहेकर तालूक्यात खाऱ्या पाण्याचे जगप्रसिद्ध लोणार सरोवर आहे. हे प्राचीन सरोवर उल्कापातामूळे निर्माण झाले असून ते चारी बाजूंनी १३० मी. उंचीच्या कड्यांनी वेढलेले आहे. याचा बाह्य परिघ६ किमी. असून अंतर्परिघ ३,५ किमी व खोली सु. ९० ते १२० मी. आहे. या सरोवराचे पाणी अत्यंत खारट असून याच्या जवळील विहिरीचे पाणी मात्र गोड आहे.
भूवैज्ञानिक दृष्ट्या येथील जमीन दख्खन पठारावरील ज्वालामुखीजन्य काळा दगड, वाळू, चुनखडी व शेल ह्यापासून बनलेली आहे. या जिल्ह्यातील जमिनीचे प्रमुख तीन प्रकार पडतात : (१) भुरकट (भरकाळी), काळ्या रंगाची, ओलावा टिकवून धरणारी व सुपीक जमीन. अशा प्रकारची जमीन जिल्ह्याच्या उत्तर भागात (जळगाव, मलकापूर, खामगाव तालुके) आढळते. ही जमिन गाळाच्या संचयनाने तयार झालेली आणि कापूस व ज्वारीच्या पिकांसाठी अत्यंत पोषक असून पुर्णा नदी काठावर अशा प्रकारची जमिन आढळते. (२) मोरांड ही वाळू व चुनामिश्रित जमीन भुरकट रंगाची असून काळ्या जमिनीपेक्षा थोडी कमी प्रतीची असते. अशा प्रकारची जमीन जिल्ह्याच्या पठारी प्रदेशात आढळते. (3) ‘बरड‘ या स्थानिक नावाने ओळखली जाणारी जमीन बुलढाणा जिल्ह्याच्या डोंगराळ प्रदेशात आढळते. ही जमीन अत्यंत हलक्या प्रतीची असून तीत मुरमाचे प्रमाण जास्त असते.
खनिज संपत्तीच्या दृष्टीने हा जिल्हा फारसा संपन्न नाही. फक्त लोणार सरोवरभागातून मीठ व शिसे यांचे थोडेफार उत्पादन घेतले जात होते परंतु ते फारसे फायदेशीर नसल्याने त्यांचे उत्पादन कमी करण्यात आले आहे. जिल्ह्याच्या दक्षिण भागातून अकीक, कार्नेलियन (रक्तशिळा), कॅल्साईट ही खनिजे थोड्याफार प्रमाणात घेतली जातात. यातील पहिल्या दोहोंचा दागिन्यांसाठी आणि तिसऱ्याचा प्रकाशीय उपकरणांसाठी उपयोग केला जातो.
हवामान : बुलढाणा जिल्ह्याचे हवामान सर्वसाधारणपणे उष्ण व कोरडे असून आरोग्यदायी आहे. स्थलपरत्वे मात्र हवामानात थोडाफार फरक आढळून येतो. उन्हाळ्यात (मार्च ते मे) उत्तरेकडील ‘पयानघाट‘ या सखल प्रदेशात दक्षिण भागापेक्षा तपमान जास्त असते. मे हा सर्वात जास्त तपमानाचा महिना असून या महिन्यात दक्षिण भागाचे तपमान २६,२° से. पर्यंत असते तर उत्तर भागात २७.४° से. ते ४२.३° से. पर्यंत असते. काही वेळा ते ४७° से. पर्यंतही जाते. हिवाळ्यातील डिसेंबर महिना कडक थंडीचा असून या काळात दक्षिण भागाचे तपमान १५.१° से. ते २७.६° से. पर्यंत असते. तर उत्तर भागात ते ३° से. पर्यंत खाली येते. तपमानाप्रमाणेच पर्जन्यमानातही स्थलपरत्वे फरक आढळतो. जिल्ह्यात वार्षिक सरासरी ७९.६ सेंमी पाऊस पडतो. पावसाचे प्रमाण दक्षिणेकडून उत्तरेकडे कमीकमी होत जाते. जिल्ह्याच्या वायव्य भागात (बुलढाणा व धामणगाव बढे भागांत) इतर भागांपेक्षा पावसाचे प्रमाण तास्त असते. जून ते सप्टेंबर या काळात नैऋत्य मान्सून वाऱ्यांपासून वार्षिक पर्जन्याच्या ८५ टक्के पाऊस पडतो. मान्सूननंतरच्या काळात बंगालच्या उपसागरावरून येणाऱ्या वादळांचा येथील हवामानावर थोडाफार परिणाम होतो.
बुलढाणा जिल्ह्यातील एकूण क्षेत्रापैकी ११ टक्के म्हणजे १,५६,००० हे. क्षेत्र १९७८ साली जंगलांखाली होते. यापैकी ४०,८०० हे. क्षेत्र महसूल खात्याकडे व १,१५,२००हे. क्षेत्र वनविभागाच्या ताब्यात होते. जिल्ह्यात प्रामुख्याने बालाघाट पठारावरील अजिंठा डोंगररांगांत व पूर्णा नदीखोऱ्यात जंगले आढळतात. या जंगलात पानझडी वृक्षांचे प्रमाण जास्त असून त्यात साग, अंजन, बाभूळ, सालई, निंब, हिवर तसेच आंबा, चिंच, बोर, पिंपळ, शिंदी, तिवस, करंज इ. वृक्षप्रकार आढळतात. जळगाव भागातील ‘अंबाबरवा‘, मेहेकर तालुक्यातील ‘घाटबोरी‘, चिखली तालुक्यातील ‘गुम्मी‘ व खामगाव तालुक्यातील ‘गेरूमाटरगाव‘ इ. जंगले प्रसिद्ध आहेत. गेरूमाटरगाव जंगलात चंदनाची झाडे आहेत. डोंगरउतारांवर व दऱ्यांमध्ये बांबूची वने असून अंबाबरवा राखीव जंगलात बांबूची लागवड करण्यात आली आहे. या जिल्ह्यातील जंगलांतून बिबळ्या, रानबोका, कोल्हा, तरस, लांडगा, रानडुक्कर इ. हिंस्त्र प्राणी तसेच सांबर, नीलगाय, चितळ, अस्वल हेही आढळतात. वाघ मात्र क्वचितच दिसतो. काळ्या तोंडाची वानरे, विषारी, बिनविषारी सर्प सर्वत्र दिसतात. मोर, ससाणा, कोकीळ, निळी व पांढरी कबुतरे, तितर, लावा इ. पक्षी सर्वत्र आढळतात.
इतिहास : या जिल्ह्याविषयीचा सुसंगत असा प्राचीन इतिहास फारसा आढळत नाही. येथील लोणार सरोवर व मेहेकर या ठिकाणांविषयी पुराणांतून उल्लेख आढळतात. सत्ययुगात लोणार सरोवर ‘बैरज तीर्थ‘ या नावाने ओळखले जात असे. मेहेकर गावाविषयी काही आख्यायिका प्रचलित आहेत. या परिसरात मध्ययुगीन मंदिरांचे अवशेषही आढळतात. प्राचीन कुंतल देशात हा प्रदेश समाविष्ट होता. काही ऐतिहासिक निर्देशांकानुसार हा प्रदेश सम्राट अशोकाच्या साम्राज्यात होता त्यानंतर या प्रदेशावर सातवाहनांचे साम्राज्य आले. जिल्ह्यातील रोहनखेड येथे १४३७ मध्ये अलाउद्दीन शाह (बहमनी दुसरा) याचा सेनापती व खानदेशचा सुलतान यांच्यात आणि १५९० मध्ये बुऱ्हाण निजामशाह व जमालखान (माहदवी) यांच्यात लढाया झाल्या. १७२४ मध्ये साखरखेर्डा येथे निजामुल्मुल्क आसफजाह (हैदराबादच्या निजाम घराण्याचा संस्थापक) व मोगल सरदार मुबारीझखान यांच्यात लढाई होऊन आसफजाहास जय मिळाला. दुसऱ्या इंग्रज-मराठे युद्धापूर्वी १८०३ मध्ये दौलतराव शिंदे व रघुजी भोसले यांचा या जिल्ह्यातील मलकापूर येथे तळ होता, असा उल्लेख आढळतो. १८५३ मध्ये बुलढाणा हा प. बेरार विभागाचा एक भाग म्हणून जाहीर करण्यात आला. १८६४ मध्ये याला स्वतंत्र जिल्हा म्हणून मान्यता मिळाली व १८६७मध्ये बुलढाण शहर जिल्ह्याचे मुख्य ठिकाण झाले.
आर्थिक स्थिती : या जिल्ह्याच्या अर्थव्यवस्थेचा शेती हाच मुख्य आधार असून या व्यवसायात जिल्ह्यातील एकूण कामकऱ्यांपैकी ८५% (५,३०,०००) लोक गुंतलेले होते (१९७८). १९७६-७७ साली जिल्ह्यात एकूण ७,५०,००० हे. लागवडयोग्य क्षेत्र उपलब्ध होते व त्यापैकी सु. ७,२१,००० हे. क्षेत्रात लागवड करण्यात आली होती. अन्नधान्य पिकांखालील क्षेत्राचे प्रमाण जास्त असून १९७६-७७ साली या पिकांखाली ४,५७,००० हे. (६२.४८%) क्षेत्र होते. जिल्ह्यात कापूस व ज्वारी या दोन प्रमुख पिकांशिवाय गहू, तांदूळ, बाजरी, कडधान्ये, भुईमूग, मका, ऊस इ. पिकेही घेतली जातात. जिल्ह्यातील बहुतेक शेती पावसावरच अवलंबून असल्याने, जास्त उत्पन्नाच्या दृष्टीने संकरित ज्वारीसारखी पिके अन्नधान्य म्हणून तर कापूस, भुईमूग, ऊस ही नगदी पिके म्हणून घेतली जातात. १९७७-७८ साली जिल्ह्यात पुढीलप्रमाणे उत्पादन होते (आकडे मे. टन) : ज्वारी ४,२३,४०० गहू ४२,८०० तांदूळ ४,८०० बाजरी ३,७०० हरभरा २,८०० तूर २४,००० उडीद १०,२०० मूग ६,००० इतर कडधान्ये ७,००० भुईमुग १२,००० व मका १२००. या वर्षी जिल्ह्यातून ऊस ९,९०० मे. टन कापूस १,२४,६०० गाठी (१गाठ = १८० किग्रॅ.) अंबाडी ७०० मे. टन लाल मिरची १,३०० मे. टन. असे उत्पादन घेण्यात आले. ज्वारी व कापूस जिल्ह्यात सर्वत्र होतो. गहू, हरभरा, करडई ही पिके मेहेकर व चिखली तालुक्यांत जास्त होतात. या पिकांशिवाय विड्याची पाने (विशेषतः जळगाव, चिखली तालुक्यात), केळी, संत्री, मोसंबी, द्राक्षे इ. बागायती पिकेही या जिल्ह्यात घेतली जातात. जिल्ह्यात कापूस हे महत्वाचे पिक असल्याने, त्यावर आधारीत अनेक उद्योगधंदे चालतात. सरकी काढणे, कापसाच्या गाठी बांधण्याचे कारखाने (सु.५७ – १९७९) चिखली, मलकापूर, नांदुरा, जळगाव, शेगाव, खामगाव, मेहेकर, लोणार इ. ठिकाणी आहेत. यांशिवाय जिल्ह्यात हातमाग (देऊळगाव राजा, नांदुरा), घोंगड्या बनविणे (सिंदखेड राजा), चामडी कमविणे, अडकित्ते तयार करणे (देऊळघाट), तेलघाण्या इ. लहानमोठे उद्योग चालतात. मेहेकर तालुक्यातील दुसरबीड येथे जिजामाता सहकारी साखर कारखाना असून त्यात एकूण ५०० कामगार काम करतात. १९७८-७९ साली या कारखान्यात १.३० लक्ष क्विंटल साखरेचे उत्पादन करण्यात आले. जिल्ह्यात १९७८साली अधिकृत नोंदणी केलेले लहानमोठे असे ६१ कारखाने होते. यांत अन्नप्रक्रिया, कापड, कागद व कागद उत्पादने, लहान यंत्रसामग्री व दुरूस्ती इत्यादींच्या कारखान्यांचा समावेश होता. यांशिवाय जिल्ह्यात पशुपालन व दुग्धोत्पादन, कुक्कुटपालन, मासेमारी, जंगल उत्पादन इ. अन्य व्यवसाय चालतात.
१९७८ साली जिल्ह्यात एकूण गाई-बैल ४,८७,००० म्हशी ७१,००० शेळ्या – मेंढ्या २,१४,००० कोंबड्या १,२०,००० व इतर प्राणी १०,००० असे प्शुधन होते. त्याच वर्षी जिल्ह्यात गुरांचे २० दवाखाने होते. जिल्ह्यात १९७८ साली ६ मुख्य सहकारी दुग्धसंस्था व तीन शीतगृहे होती. कोंबड्यांचे खाद्य तयार करणारा जिल्ह्यातील एकमेव कारखाना निमगाव येथे आहे.पावसाचे कमी प्रमाण व अनियमितपणा यांमुळे जिल्ह्यात अनेक मध्यम प्रकल्प हाती घेण्यात आले आहेत. जिल्ह्यात १९८०-८१ साली एकूण ४०,३६४ हे. क्षेत्र सिंचनक्षम होते. नळगंगा व ज्ञानगंगा, पलढग व मांडवा या प्रकल्पांची पूर्तता झाली असून त्याद्वारा शेतीस पाणी पुरवठा केला जातो. यांशिवाय कोराडीनाला, मासनदी इ. योजना १९८१ पर्यंत करण्याचे उद्दिष्ट होते. मुंबई – नागपुर – हावडा हा रेल्वेचा रूंदमापी लोहमार्ग या जिल्ह्यातून जातो. या जिल्ह्यात लोहमार्गाची एकूण लांबी ८२किमी आहे. मलकापूर हे जिल्ह्यातील महत्वाचे लोहमार्ग स्थानक असून त्याशिवाय नांदुरा, जलंब (प्रस्थानक), शेगांव ही अन्य स्थानके आहेत. जलंब पासून दक्षिणेस खामगांवपर्यंत या लोहमार्गाचा एक फाटा जातो. जिल्ह्यात १९७९ साली एकूण ३३३५ किमी लांबीचे रस्ते होते. मुंबई – नागपुर – कलकत्ता हा सहा क्रमांकाचा राष्ट्रीय महामार्ग बुलढाणा जिल्ह्यातून जातो. याची जिल्ह्यातील लांबी ७६.६० किमी आहे. यांशिवाय जिल्ह्यात सात राज्यमार्ग असून त्याची एकूण लांबी ४९१.६५ किमी होती. याच वर्षी जिल्ह्यात सिमेंटचे ३.८० किमी लांबीचे आणि ३,३३१.२९ किमी. लांबीचे डांबरी व कच्चे रस्ते होते. जिल्ह्यात एकूण ४,०५७ वाहने, २९९ डाक घरे व ४५ तार घरे तसेच १,४३४ दुरध्वनी व १९,४५५रेडिओ संच होते.
लोक व समाजजीवन : १९८१ साली जिल्ह्यात एकूण नऊ शहरे व १,३९७ खेडी होती. ण्कूण लोकसंख्येपैकी १२,२७,९७५ लोक खेड्यांत तर २,७८,९८१ लोक शहरांत रहात होते. जिल्ह्यातील लोकसंख्येपैकी बव्हंशी लोकांचा शेती हाच प्रमुख व्यवसाय आहे. १९७८ साली शेतकामात एकूण ५,३०,००० मजूर काम करीत होते. जिल्ह्यात १९७१ च्या जनगणनेप्रमाणे एकूण १,५५,००० बौद्ध २,३०० ख्रिस्ती ९,५८,२०० हिंदू १०,३०० जैन १,३४,८०० मुस्लिम २,१०० शीख व २००इतर धर्मीय होते. त्याच वर्षी जिल्ह्यात अनुसूचित जातीजमातीचे एकूण ६८,००० लोक होते. जिल्ह्यातील जंगल व्याप्त व डोंगराळ भागात अदिवासी लोक राहतात. येथील आदिवासींत ⇨ बंजारा, ⇨कोरकू, ⇨पारधी, नीहाल इ. प्रमुख जमाती आहेत. ह्या जिल्ह्यातील जळगाव तालुक्यात कोरकू व नीहाल आणि मेहेकर व चिखली तालुक्यात बंजारा जमातीची वसती आढळते. येथील लोकांच्या पेहेरावात महाराष्ट्रातील इतर शहरांप्रमाणेच आधुनिकता आलेली दिसून येते. मात्र खेडेगावांमध्ये धोतर अथवा पायजमा, सदरा असा पुरुषांचा, तर स्त्रियांचा नऊवारी साडी व चोळी असा पोषाख असतो.
जिल्ह्यात बहुतेक सर्व प्रकारच्या आरोग्य सुविधा उपलब्ध करण्यात आल्या आहेत. फिरते दवाखाने तसेच क्षयरोगी व कुष्ठरोगी यांसाठी विशेष योजना आखण्यात आल्या आहेत. १९७८ साली जिल्ह्यात एकूण १३ रुग्णालये व ९६ दवाखाने होते. यांशिवाय त्याच वर्षी जिल्ह्यात एकूण १३ प्रथमोपचार केंद्रे, २ प्रसूतिगृहे, १४१ डॉक्टर व वैद्य आणि २३४ परिचारिका, तसेच एकूण ६६५ खाटांची सोय होती. बुलढाणा येथे क्षयरोग्यांसाठी व खामगाव येथे कुष्ठरोग्यांसाठी रुग्णालये काढण्यात आली आहेत. त्याशिवाय मलेरिया निर्मुलनाचे कार्यही हाती घेण्यात आले आहे. जिल्ह्यात १९७१च्या जनगणनेप्रमाणे एकूण ४,७२,००० लोक (३७.३४%) साक्षर होते. खेड्यांपेक्षा (३३.९६%) साक्षरतेचे प्रमाण शहरांत (५३.२०%) जास्त आहे. जिल्ह्यात प्राथमिक शिक्षणापासून उच्च शिक्षणापर्यंतच्या सुविधा उपलब्ध आहेत.१९७९ साली जिल्ह्यात एकूण १,३२० प्राथमिक शाळात १,८१,००० विद्यार्थी आणि ५,००० शिक्षक १५१ माध्यमिक शाळांत ६१,००० विद्यार्थी व २,००० शिक्षक आणि१० उच्च शिक्षणसंस्थात ४,००० विद्यार्थी होते. खामगांव येथे तंत्रनिकेतन व चिखली येथे विज्ञान महाविद्यालय आहे. अनुसूचित जाती-जमातीच्या व मागासवर्गिय विद्यार्थ्यांना जास्तीतजास्त शिक्षण सवलती उपलब्ध करून देण्यात आल्या आहेत. जिल्ह्यात अनेक सहकारी सेस्था असून सहकारी वीज उत्पादन केंद्र आणि सहकारी औद्योगिक केंद्रही आहे. याशिवाय अनेक चित्रपटगृहे, नाट्यगृहे, फिरती तमाशा मंडळे यांसारख्या मनोरंजनाच्या सोयी जिल्ह्यात उपलब्ध आहेत. या जिल्ह्यात १९७९ साली एकून ७९४ ग्रामपंचायती, ९ नगापालीका व ९६ बॅंकशाखा तसेच १,१६२ सहकारी संस्था होत्या. याच वर्षी जिल्ह्यात मराठीतून एक दैनिक, १५ साप्ताहिके (पैकी३ हिंदी), १ अर्धसाप्ताहिक (ज्ञानगंगा-शेगावहून),१ पाक्षिक व १ मासिक प्रसिद्ध होत होते. यशवंत संदेश, आव्हान (मलकापूर) शेतकरी, बुलढाणा पत्रिका (बुलढाणा) निनाद (खामगांव) शिवसंदेश (मेहेकर) ही साप्ताहिके, तर समाजक्रांती (शेगांव) हे पाक्षिक प्रसिद्ध होत होते. दहा दोन तीन (नांदूरा) हे शैक्षणिक पाक्षिक १९८१ पासून सुरू करण्यात आले.
महत्वाची स्थळे : बुलढाणा जिल्हा औद्योगिक किंवा ऐतिहासिक स्थळांपेक्षा महत्वाच्या धार्मिक स्थळांसाठी जास्त प्रसिद्ध आहे. औद्योगिक द्दष्ट्या सर्वात महत्वाच्या खामगांव शहरात (लोक.६१,९८८-१९८१) जिल्ह्यातील एकमेव औद्योगिक वसाहत असून कापड, कापूस, तेल, बर्फ व लाकूडकटाईचे कारखाने आहेत. येथे कुष्ठरोग निवारण केंद्र आहे. बुलढाणा हे जिल्ह्याचे मुख्य ठाणे थंड हवेचे ठिकाण म्हणून प्रसिद्ध असून येथे क्षयरोग निवारण केंद्र आहे. मलकापूर (४३,१२३) ही ज्वारी, मिरची व कापडाची मोठी बाजारपेठ आहे. तेथील गौरीशंकाराचे मंदिरही (१९५२) प्रसिद्ध आहे. सिंदखेड राजा हे छत्रपती शिवाजी महाराजांची आई जिजाबाई हिचे जन्मस्थान म्हणून प्रसिद्ध आहे. मेहेकरच्या (२२,३८२) बालाजी मंदीरातील काळ्या संगमरवराची ३.१७ मी. उंचीची विष्णुमूर्ती आणि लोणारचे दैत्यसूदनाचे हेमाडपंती बांधणीचे देऊळ प्रेक्षणिय आहे. फत्तेखेर्डा (साखरखेर्डा) व रोहिणखेड ही दोन गांवे ऐतिहासिक लढायांमुळे प्रसिद्ध झाली आहेत. फत्तेखेर्डा येथे पलसी सिद्ध व रामानंद महाराज यांच्या समाध्या आहेत तर जानेफळची सप्तर्षी मंदीरे व हलती दीपमाळ प्रसिद्ध आहे. चिखली (२७,६०५) व पिंपळगांव देवी येथे देवीची यात्रा भरते शेगांवला (३१,५८०) गजानन महाराजांची समाधी असून फार मोठी यात्रा भरते. शेगांवपासून जवळच गोमाजी महाराजांचे श्रीक्षेत्र नागझरी हे धर्मिक स्थळ आहे. देऊळगांवराजा (१४,०८८) येथील बालाजी मंदीर विदर्भातील सर्वात संपन्न देवस्थान समजले जाते. श्री बालाजींची पंचधातूची मूर्ती सोन्याचांदीने मढविलेल्या आसनावर विराजमान असून मंदिराचे लाकडी दरवाजेही चांदीने मढविलेले आहेत. येथे आश्विन शुद्ध प्रतिपदा ते आश्विन वद्य चतुर्थी अशी १९ दिवस फार मोठी यात्रा असते. शेवटचे १० दिवस तिरूपती येथील बालाजी देऊळगांव राजाला येऊन राहतो, अशी भाविकांची श्रद्धा आहे. चिखलीजवळील पिंपळगांव सराई येथे सैलानी बाबाचा मोठा उरूस भरतो. अंबाबरवा आणि भिंगारा ही थंड हवेची निसर्ग रम्य ठिकाणे आहेत. विदर्भातील पहिला सहकारी साखर कारखाना दुसरबीड येथे असून चिखली, शेगांव, मलकापूर, नांदूरा (२४,४०२) येथे तेलगिरण्या आहेत. नळगंगा आणि येळगांव हे जिल्ह्यातील महत्वाचे नदी प्रकल्प होत. सातगांव, धोत्रा, मढ, साकेगांव इ. ठिकाणी हेमाडपंथी मंदिरे आहेत. लोणारचे खाऱ्या पाण्याचे सरोवर म्हणजे भूवैज्ञानिक व संशोधक ह्यांना एक आव्हान आहे. तलावाच्या वरच्या बाजूला एक ‘धार‘(गोमुख) असून तीमधून सतत पाणी पडत असते. तिचा उगम गंगेपासून झाला आहे असे म्हणतात. सरोवर व परीसर नयपरम्य असल्याने लोणार हे पर्यटकांचे देखील आकर्षणस्थळ बनले आहे.
चौंडे, मा. ल.
“