फ्रान्स : रिप ब्लिका फ्रांकेसी . प श्चि म यूरोपातील एक अग्रगण्य प्रजासत्ताक देश . लोकसंख्या ५ , ३१ , ९६ , ००० ( १९७८ अंदाज ). क्षेत्रफळ ५ , ४७ , ०२६ चौ . किमी . यूरोपात क्षेत्रफळाच्या दृ ष्टीने यूरोपीय रशि याच्या खालोखाल याचा क्रमांक लागतो . ४२० २०’ उ . ते ५१० ५’ उ . अक्षांश आणि ८० १० ‘ पू . ते ५० ५५ ‘ प . रेखांश यांदरम्यान फ्रान्सचा विस्तार आहे . देशा च्या उत्तरेस इंग् लि श खडी ईशान्येस बेल्जियम , ल क्सें बर्ग व प . जमनी पूर्वेस स्वित्झर्लंड , आग्नेयीस इटली व भूमध्य समुद्र दक्षि णेस भूमध्य समुद्र व स्पेन आणि पश्चि मेला अ टलांटिक महासागर ( बि स्के उपसागर ) आहे . भूमध्य समुद्रातील इटलीच्या पश्चि मेस व सार्डिनियाच्या उत्तरेस आणि फ्रान्सपासून १६० किमी . असलेल्या कॉर्सिका बेटाचा ( क्षेत्र . ७ , ८२२ चौ . किमी .) समावेशही फ्रान्समध्येच होतो . याशिवाय मार्तीनीक , ग्वादलूप , रेयून्यों , फ्रेंच गियाना हे त्याचे सागरपार विभाग ( डिपार्टमेंट ) होत . फ्रेंच पॉलिनीशिया , न्यू कॅलेडोनिया , सेट पीएर आणि मिकलॉन तसेच वालिस व फूटूना बेटे यांचा फ्रान्सच्या सागरपार प्रांतांत समावेश होतो . यांशिवाय न्यू हेब्रिडीझ बेटांवर फ्रान्स व ग्रेट ब्रिटन यांचा २९ जुलै १९८० पर्यंत संयुक्त अंमल होता . २९ जुलै १९८० च्या मध्यरात्री ‘ व्हानू – आटू प्रजासत्ताक ’ या नावाने ही बेटे स्वतंत्र झाली . पॅरीस ही देशाची राजधानी ( लोक , २३ , १७ , २२७ – १९७५ ) होय .
भूवर्णन : फ्रान्समधील भूप्रदेशाची निर्मिती आ र्मो रि कन , ह र्सी नि यन व अल्पा इ न या पर्वतनिर्मि तीच्या काळांत झाली . या देशाच्या भूप्रदेशाची घडण होत असताना प्रथम कठीण खडकांचे उंचवट्या चे प्रदेश निर्माण झाले . देशाच्या मध्यवर्ती असलेला उंचवट्या चा प्रदेश हे या निर्मितीचे केंद्रस्थान आहे . अल्पाइन काळात या भागात भूरचनात्मक बऱ्याच घडामोडी झाल्या . या काळातच टणक , मजबूत अशा मध्यवर्ती उंचवट्याच्या पूर्वेस आल्प्स जुरा आणि दक्षि णेस पिरेनीज पर्वत निर्माण झाले . या पर्वतनिर्मितीच्या काळात मध्यवर्ती पठाराची उंचीही वाढत गेली . याच वेळी लाव्हारसाचे भू पृष्ठावर थराव र थर साचत गेले . या सर्व घडामोडींमुळे पॅरिस व ॲक्वि टेन खोऱ्‍यांचा पूर्वी समुद्राच्या पाण्याखाली असणारा भाग उंचावला जाऊन जमीन निर्माण झाली . नंतरच्या काळात नद्यांच्या व सागरी लाटांच्या भरण – क्षरण कार्यामुळे या प्रदेशाच्या स्वरुपात बदल घडून ऱ्‍ होन नदीचा त्रिभुज प्रदेश , लँड प्रांतातील समुद्राकाठचे मैदान , ईशान्येकडील ५० हजार चौ . किमी . पेक्षा मोठा असलेला लोएस मातीचा सखल प्रदेश व उत्तरेस इंग्लिश खाडीच्या काठचा भाग इत्यादींची निमीती झाली .
फ्रान्सचा ६२ % भुप्रदेश स . स . पासून २५० मी . पर्यंत उंच आहे तर फक्त ७ % प्रदेशच १ , ००६ मी . पेक्षा अधिक उंच आहे . भूरचनेच्या दृष्टीने फ्रान्सचे तीन प्रमुख विभाग पडतात : ( १ ) पर्वतीय प्रदेश , ( २ ) प्राचीन पठारी प्रदेश, ( ३ ) सखल मैदानी प्रदेश .
( १ ) पर्वतीय प्रदेश : देशाच्या दक्षि ण – मध्य भागांत मासीफ सेंट्रल , वायव्य भागात आर्मोरिकन मासीफ आणि सरह द्दीं च्या भागात पि रेनीज ( दक्षि ण सीमा ) आल्प्स , जुरा , व्होज , आर्देन ( आग्नेय , पूर्व व उत्तर सीमा ) इ . उंचवट्याचे प्रदेश आहेत . यांपैकी पिरेनिज आणि आल्प्स या दोनच मोठ्या व उंच पर्वतरांगा आहेत. पिरेनीज पर्वतरांग फ्रान्स व स्पेन यांच्या स रहद्दी व र असून उंच , अवघड व तुरळक खिंडींची आहे . आग्नेयीकडील आल्प्स पर्वतरांग इटली तसेच स्वित्झर्लंड यांच्या सरह द्दीं वरुन उत्तरेस जिनीव्हा सरोवरापर्यंत व पुढे प श्चि मेस ऱ्‍हो न नदीपर्यंत पसरली आहे . या पर्वतरांगेतील दऱ्या हिमनद्यांमुळे रुंद व खोलवर झिजलेल्या आढळतात . प श्चि म यूरोपातील सवोच्च शि खर माँ ब्ला ( ४ , ८१० मी .) हे याच पर्वतरांगेत आहे . पिरेनीज पर्वतरांगेतील खिंडींच्या तुलनेने पर्वतरांगेत खिंडींची संख्या जास्त असून त्या अधिक सुगम आहे त . खनिज साठ्या च्या दृ ष्टीने या पर्वतरांगा महत्त्वाच्या नसल्या , तरी त्यांची उंची व भरपू र पा ऊ स यांमुळे जलविद्युत् निर्मितीसाठी त्याचा ( विशेषतः आल्प्स पर्वतरांग ) फार उपयोग होतो . याशिवाय दऱ्याखोऱ्यांतील जंगले व कुरणे यांचाही देशाच्या अर्थव्यवस्थेत मोठा वाटा आहे .
( २ ) प्राचीन पठारी प्रदेश : मासीफ सेंट्रल हे पठार देशाच्या दक्षिण भा गात आहे , फ्रान्सच्या प्राकृतिक घडणीच्या बाबतीत हा प्रदेश केंद्रीभूत होता . उत्तरेस ल्वार न दी , पूर्वेस ऱ्‍होन नदी , दक्षिण व पश्चिमेस गारॉन नदी व बिस्के उपसागर यां दरम्यान हा पठारी प्रदेश आहे . याची निर्मिती आल्प्सप्रमाणेच भूपृष्ठाला वळ्या पडून झाली असून येथील कठीण खडकांमुळे त्याला भेगा पडून त्यांतून लाव्हारस बाहेर पडला व त्याचे पृष्ठभागावर थर साचले . या पठारावरील प्राचीन कठीण खडकांत काही ठिकाणी कोळशाचे साठे सापडतात . पठाराच्या आग्नेय सीमेवर सेव्हेन डोंगररांगेत काही मृत ज्वालामुखी शिखरे आहेत . या उंच पठारी प्रदेशाच्या दोन शाखा एकमेकींना काटकोन करून पसरलेल्या आहेत . त्यांपैकी आर्मो रिकन मासीफ म्हणून ओळखली जाणरी एक शाखा ल्वार प्रांतातून वायव्येस नॉर्मंडी व ब्रिटनी पठारांकडे जाते . दुसरी हर्सीनियन शाखा ईशान्येस व्होज प्रदेशातून हॅन्सरुक व आर्देन पर्वतांत विलीन होते . या दोन शाखांद रम्या नचा प्रदेश इंग्रजी ‘ व्ही ’ अ क्षरा सारखा बनला आहे . प्रदेशातच पॅरिसची द्रोणी आहे . व्होज डोंगरारांगेमुळे ऱ्‍हा ईनचे खोरे मात्र फ्रान्सच्या इतर भागांपासून वेगळे झाले आहे .
( ३ ) मैदानी प्रदेश : उत्तरेकडील पॅरिस द्रोणी , नैर्ऋ त्य भागातील ॲ क्वीटेन खोरे आणि आग्नेय कोप ऱ्या तील ऱ्‍होन – सोन नद्यांच्या खोऱ्यांतील छोटी मैदाने हे फ्रान्समधील प्रमुख सखल प्रदेश होत . पॅरिसची द्रोणी चुनखडक , वालुकाश्म , शेल यांसारख्या स्तरित खडकांची बनली असून या सर्व खडकांचा उतार मध्यभागाकडे असल्याने त्याला द्रोणीचे स्वरूप प्राप्त झाले आहे . खडकरचना एकावर एक ठेवलेल्या बशांप्रमाणे आहे . द्रोणीचा मध्यभाग अर्वाचीन खडकांचा , तर कडा जुन्या खडकांची , गोलाकार कटकांची ( रिज् ) बनलेली आहे . फ्रान्सचा हा प्रदेश पूर्वीपासून सर्व बाबतींत आघाडीवर राहिला आहे .
ॲक्वि टेन खोरे पिरेनीजच्या पायथ्याशी असून या खोऱ्यातील मृदा सर्वसाधारण सुपीक आहे . याच भागातील लोअर गारॉन नदीच्या नै ऋ त्येकडील त्रिको नी प्रदेशात मात्र त्यामानाने कमी सुपीक व वाळुमिश्रित मृदा आढळते . त्यामुळे या प्रदेशात बऱ्याच भागांत सूचिपर्णी वृक्षां ची जंगले लावण्यात आली आहेत . या प्राकृतिक विभागांशिवाय ब्रिटनी , रिव्हिएरा ( फ्रान्सचा आग्नेय किनारी प्रदेश ), ॲल्सेस – लॉरेन , लील इ . प्रदेशही देशाच्या अर्थव्यवस्थेच्या दृष्टीने महत्त्वाचे आहेत .
फ्रान्सच्या उत्तर , पश्चिम व आग्नेय दिशांना विस्तृत सागरी किनारा लाभला आहे . ह्या किनारपट्टीला लागूनच देशतील काही उंचवट्यांचे प्रदेश आढळून येतात . इंग्लिश खाडीच्या किना ऱ्या जवळ आर् त्वा हा टेकड्यांचा प्रदेश असून या किनाऱ्यावर वाळूच्या टेकड्याची आढळतात . पश्चिम किनाऱ्यालगतच पूर्व नॉर्मंडी व पिकार्डी या खडूच्या पठारांचा प्रदेश आहे . त्यांतील पांढऱ्या खडूचे कडे शोभिवंत दिसतात . देशाच्या अर्थव्यवस्थेच्या दृष्टीने आग्नेय किनारा ( भूमध्य समुद्र ) महत्त्वाचा समजला जातो . हाच प्रदेश ‘ रिव्हिएरा ’ म्हणून विख्यात आहे . यालाच फ्रान्समध्ये ‘ कोत दाझूर ’ म्हण्तात . हा प्रदेश श्रीमंतांचे आणि हौशी प्रवाशांचे नंदनवन समजला जातो . यातील कॅन व नीस ही शहरे विशेष प्रसिद्ध आहेत .
नद्या : ल्वार , सेन , गारॉन व ऱ्‍होन या देशातील प्रमुख नद्या होत . ल्वार ही सर्वांत लांब नदी ( १ , ०२० किमी .) असून ती मासीफ सेंट्रल डोंगररांगेत उगम पावते . प्रथम ती दक्षिणोत्तर वाहत जाऊन पॅरिस द्रोणीच्या दक्षिण भागातून पुढे पश्चिमवाहिनी बनून नॅंट् सजवळ अटलांटिक महासागराला मिळते . हिचा प्रवाह अनियमित आणि कमीजास्त उताराचा असून तिला वारंवार पूर येतात . शिवाय वाळूच्या संचयनामुळे तिचा नौवहनासाठी उपयोग होत नाही . सेन नही पॅरिस द्रोणीच्या आ ग्नेय भागात लॅंग्रा पठारातून उगम पावून आग्नेय – वायव्य दिशेने पॅरिसच्या द्रोणीतून वाहत जाऊन ल हाव्रजवळ अटलांटिक महासागराला ( इंग्लिश खाडीमध्ये ) मिळते . ही नदी नौवहनास योग्य असल्याने व इतर नद्यांशी कालव्यांनी जोडलेली असल्याने वाहतुकीसाठी तिचा वर्षभर उपयोग होतो . गारॉन नदी पिरेनीज पर्वतात उगम पावून ॲक्वी टेन खोऱ्यातून वाहत जाऊन पुढे बॉर्दो शहराजवळ अटलांटिक महासागराला मिळते . या नदीलाही वारंवार पूर येतात . ऱ्‍होन नदी स्वित्झर्लंडमध्ये उगम पावून जिनीव्हा सरोवरातून बाहेर पडल्यावर दक्षिणवाहिनी बनते आणि फ्रान्सच्या आग्नेय भागातून पुढे दक्षिणेस मार्से शहराजवळ भूम ध्य समुद्रास मिळते . सोन ही तिची प्रमुख उपनदी . ऱ्‍होन अत्यंत अवखळ व शीघ्रवाही असल्याने तिचा नौवहनासाठी उपयोग होत नाही . परंतु जलविद्युत् निर्मितीच्या दृष्टीने ती अत्यंत उपयुक्त आहे . देशाच्या पूर्व व ईशान्य सरहद्दींवरून ऱ्‍हाईन नदी वाहते . या प्रमुख नद्यांशिवाय आल्वे, दॉरदॉन्यू , लॉट , टॉर्न , म्यूज , मोझेल इ . नद्याही महत्त्वाच्या आहेत . फ्रान्समधील बहुतेक नद्या एकमेकींशी व विशेषतः ऱ्‍हाईन नदीशी कालव्यांनी जोडलेल्या असल्याने , देशाच्या पूर्व भागात कालव्यां चे जाळे पसरले आहे . अंतर्गत जलवाहतुकीचा प्रदेश म्हणून हा भाग यूरोपात प्रसिद्ध आहे . देशाच्या पूर्व सरहद्दीवर जिनीव्हा हे सरोवर आहे .
हवामान : हा देश उत्तर धुववृत्त आणि कर्कवृत्त यांदरम्यानच्या मध्य अक्षवृत्तां वर असल्याने येथील हवामान सर्वसामान्यतः सौम्य असते . पश्चिमेस सागरप्रदेश , पूर्वेस भूखंड व दक्षिणेस भूमध्य समुद्र यांमुळे तीनही ( सागरी , खंडीय व भूमध्ये सामुद्रिक ) प्रकारचे हवामान येथे आढळते . हिवाळ्यात अटलांटिक महासागरावरून उबदार व दमट , तर उन्हाळ्यात थंड वारे वाहतात . त्यामुळे देशाच्या प श्चि मेकडील मैदानी प्रदेशातील हवामान सम आहे . मध्यवर्ती पठार आणि आल्स्प पर्वतरांग यांच्या अडथळ्यांमुळे भूमध्य सामु द्रिक हवामानाचा परिणाम दक्षि ण भागापुरताच मर्यादीत राहतो . फ्रान्सच्या पूर्व भागातील हवामान प श्चि म भागाकडील हावामानापेक्षा अधि क थंड आणि विषम असते .
देशाच्या प श्चि मेकडील प्रदेशात सागरी वाऱ्यांचा परिणाम विशेषत्वाने जाणवतो . या भागातील तपमानात समुद्रसान्नीध्यामुळे फारसा फरक पडत नाही . उन्हाळे थंड तर हिवाळे सौम्य असतात . ब्रे स्त येथे जानेवारीतील सरासरी तपमान ७० से . असते , तर जुलैमध्ये ते १७० से . पर्यंत जाते . या भागात दहि वर पडत नसले , तरी पा ऊ स मात्र वर्षातून सु . २०० दि वस पडतो . बऱ्याच वेळा आकाश मे घाच्छादित असते . परंतु हिमतुषार किंवा वृष्टी क्वचितच होते . वार्षिक सरासरी पर्जन्यमान ८४ सेंमी . आहे .
पूर्वेकडून येणाऱ्या खं डीय वाऱ्यांमुळे मात्र देशाचे हवामान , विशेषतः मध्य आणि पूर्व भागांत , साधारणतः कोरडे आढळते . ऱ्‍ हाईन नदी काठावरील स्ट्रॅस्‌ बर्गचे हिवाळ्यातील तपमान ( जानेवारीत ) – १० से . असते . हिवाळ्यातील सु . ८० दिवस या प्रदेशतील तपमान गोठणबिंदूच्याही खाली असते . याउलट उन्हाळ्यात मात्र तपमान खूपच वाढते . जुलैमध्ये ते १९० से . पर्यंत जाते . याच कालावधीत येथे वादळी स्वरूपाचा ( आवर्त ) पा ऊ स पडतो .
द . फ्रान्समध्ये मात्र भूमध्य सामुद्रिक हवामानाचा परिणाम किनाऱ्यापासू न सु . १६० किमी . पर्यंत आढळतो . येथील पर्वतरांगांमुळे हिवाळ्यात उत्तरेकडून येणारे थंड वारे किनारपट्टीतील मैदानांपर्यंत पोहोचू शकत नाहीत म्हणूनच हिवाळा सौम्य असून सरासरी तापमान ७० से . असते . उन्हा ळा मात्र बराच तीव्र असून तापमान २२० से . असते . त्यावेळी आकाश निरभ्र असून स्वच्छ सूर्यप्रकाश असतो . ॲक्वि टेन खोऱ्यातील हवामानही जवळजवळ भूमध्य सामुद्रिक हवामानाप्रमाणेच असते . येथील हिवाळे सौम्य व उन्हाळे कडक असतात . पाऊस वर्ष भर व जास्त प्रमाणात पडतो . या प्रदेशाप्रमाणेच पॅरिस द्रोणीचे हवामानही सागरी – खंडीय अशा प्रकारचे आहे . पॅरिसचे वार्षि क सरासरी तपमान १२० से . असते . तपमानाप्रमाणेच पर्जन्यही बेताचाच ( ६२ सें मी . ) पडतो . देशातील पर्वतशि खरे वर्ष भर हिमाच्छादि त असतात . फ्रान्समधील हवामान वनस्पती , पिके आणि प्राणी यांच्या वाढीस अनुकूल आहे . काही अपवा द वगळता येथील हवामान मनुष्यास बौ द्धि क आणि शारी रि क दृ ष्ट्या कार्यप्रवण करणारे आहे .
वनस्पती व प्राणी : येथील नैसर्गि क वन संप त्ती व प्राणि जीवन हवामानानुसार वेगळेवेगळ्या प्रकारचे आढळून येते . उत्तर आणि मध्य फ्रान्समधील पर्वतीय प्रदेशां त ओक , बीच यांची अरण्ये असून पाइन बर्च , पॉप्ल र , बिलो इ. वृक्षही आढळतात . मासीफ सेंट्रलमध्ये चेस्टनट , बीच तर उप – अल्पाइन विभागात जूनि पर , ड्‌ वार्फ पाइन इ . वृक्षप्रकार अधिक आहेत . दक्षिणेकडे पाइन वृक्षांची अरण्ये असून ओकचेही काही प्रकार आढळतात . भूमध्य समुद्राच्या बाजूस ऑलिव्ह , मलबेरा , अंजीर इ . वनस्पती आहेत . डोंगर – उतारांवर वनरेषेच्या वरच्या भागात मेंढ्यां साठी व गुरांसाठी राखीव कुरणे आहेत . देशातील सखल भाग मात्र जास्तीत जास्त शेतीसाठी वापरण्यात येत असून निकृष्ट जमिनीच्या भागातच फक्त जंगलवाढ करण्यात आली आहे . भूमध्य समुद्राच्या किनाऱ्यावर मात्र विविध प्रकारच्या वनस्पती दृ ष्टीस पडतात . त्यांपैकी ऑलिव्ह , कॉर्क ओ क आणि ॲलेप्पो पाइन इ . वनस्पती प्रमुख आहेत .
देशाच्या विवि ध भागांत प्राणि जीवनही विवि ध प्रकारचे आहे . पिरेनीज व आल्प्स पर्वतरांगा तपकिरी अस्वल , शॅमॉय , मार्मोंट , अल्पाइन ससा इ . प्राण्यांमध्ये पोलकॅट , मार्टेन , रानडुक्कर आणि अनेक प्रकारची हरणे आढळतात . साळिंदर , चिचुंद्री , वीझल , वटवाघूळ , खार , बिजू , ससा , उंदीर , उद मांजर , बीव्हर इ . प्राणी सर्वत्र आढळतात .
पक्ष्यांपैकी वॉर्ब्‌लर , कस्तूर , मॅग् पाय , तीसा आणि गल ( कुरव ) हे पक्षी सर्वत्र दिसून येतात . ॲल्सेस – लॉरेन प्रदेशात बलाक तर गरुड आणि ससाणा हे पर्वतीय प्रदेशात आढळतात . भूमध्य सागरी प्रदेशात फ्लेमिंगो , कुररी , बटिंग , बक , बगळा तर दक्षिणेकडील इतर भागांत प्रामुख्याने फेझंट , तितर दिसतात . नद्या व सागरी भागांत पाइक , पर्च , कार्प , रोश , सामन , ट्राउट , कोळंबी , क्रे – फिश इ . प्रकारचे मासे सापडतात .
प्रादेशिक सांस्कृतिक वैशिष्ट्ये : एक म्हणजे ‘ पेई ’ या नावाने प्रसिद्ध असलेले फ्रान्समधील छोटे परिसर किंवा प्रदेश . फ्रेंच लोकांना या निकटच्या परिसराबद्दल देशइतकेच प्रेम वाटते , त्याबद्दल लळा असतो . पेई म्हणजे फ्रेंचांची अन्नदात्री भूमी . अनेक शतकांचे सांस्कृतिक संस्कार तिच्याशी निगडित असतात . अनेक निकटच्या पेई एकत्र येऊनच फ्रान्समध्ये अनेक भौगालिक प्रदेश बनलेले आहेत .
दुसरे म्हणजे फ्रान्समधील प्रत्येक प्रदेशाचे काहीएक खास वैशिष्ट्य दिसून येते . उदा ., ‘ ब्रिटनी ’ हा प्रदेश मासेमारीसाठी , तर ‘ रिव्हिएरा ’ हा प्रदेश श्रीमंतांचे व हौशी पर्यटकांचे नंदनवन म्हणून प्रसिद्ध आहे . ॲल्सेस – लॉरेनचा प्रदेश म्हणजे फ्रान्स – जर्मनीमधील एकेकाळची रणभूमी , तर लील हा औद्योगिक विकासाचा पट्टा होय . पॅरिस व पॅरिसची द्रोणी आंतरराष्ट्रीय कीर्तीचे राजकीय , कालवा ङ् मयीन , सांस्कृतिक स्वरुपाचे केंद्र मानली जाते . संबंध देशांवर सर्वच बाबतींत पॅरिसची जी दृढ पकड आहे , तिच्यातून बाहेर पडण्याचा प्रयत्न फ्रान्समधील प्रत्येक प्रदेश करीत असतो . फ्रान्सच्या भौगोलिक – सांस्कृतिक जीवनाचे रहस्य पॅरिस व इतर प्रदेश यांच्यातील द्वंद्वात्मक संबंधात आहे . पॅरिसची अ भिकेंद्रीय ओढ व अन्य प्रदेशांची अपकें द्रीय प्रवृत्ती हे वैशिष्ट्यपूर्ण द्वंद्व अनेक भूगोलवेत्त्यां ना एक प्रकारचे आव्हानच ठरले आहे .
फ्रान्समध्ये पॅरिस आणि इतर प्रदेश यांच्यामध्ये तीव्र असा असमतोल दिसून येतो . आर्थिक दृष्टीने पाहता उत्तरपूर्व प्रदेश बरेच संपन्न आहेत , तर मध्य भागातील व पश्चिम किनारी प्रदेश मागासलेले दिसून येतात . १९४७ साली फ्रान्समधील प्रादेशिक नियोजनाचे अनेक पर्याय भूगोलवेत्ते , अर्थशा स्त्रज्ञ , प्रादेशिक नियोजनाचे तज्ञ व शासकीय अधिकारी यांनी तयार केले. फ्रान्सच्या सहाव्या राष्ट्रीय योजनेत आठ नियोजन – प्रदेश अंतर्भू त आहेत . तथापि फ्रान्समधील शासकीय विभाग ( डिपार्टमेंट ) व संकल्पित नियोजन विभाग यांच्यात संघर्षच दिसून येतो . पॅरिसची वाढ रोखण्यासाठी सेन नदीच्या दोन्ही काठांवर दोन मोठे आणि विस्तृत असे नगरपट्टे बसविण्याचा प्रयत्न जारी आहे . यांत नवीन उद्योगधंदे व शहरे यांच्या वाढीस उत्तेजन देण्यात येत आहे .
देशपांडे, चं. धुं. फडके, वि. शं.
इतिहास : आद्य अश्मयुगीन काळातील म्हणजे सु . पाच लाख वर्षापू र्वीच्या फ्रान्सविषयी फारशी माहिती उपलब्ध नाही तथापि आधुनिक फ्रान्स या नावाने ओळखल्या जाणाऱ्या या भूप्रदेशात पू र्व पुराणा श्मयुगात ( सु . पाच लाख ते दीड लाख वर्षापू र्वींचा कालखंड ) मानवी वस्ती होती , असे द . फ्रा न्समधील व्हॉलोनत गुहेतील दगड – गोटे व गारगोटींची हत्यारे यांच्या अवशेषांवरून दिसून येते . विसाव्या शतकात फ्रान्समध्ये विस्तृत प्रमाणात पुरातत्त्वी य उत्खनने झाली . त्यांत शा रें त भागातील फॉन्तेशेव्हेद या स्थळी इ.स.पू. ५०००० वर्षांपूर्वीच्या होमो सॅपियन मानवाचे अवशेष त्याच्या गारगोटींच्या हत्यारांसह उपलब्ध झाले . त्यानंतर ले मूस्त्ये येथील गुहेत इ . स . पू . ५५००० ते ३०००० या दरम्यान वावरणाऱ्या निअँडरथल मानवाचे अवशेष मिळाले . या काळात मृतांना पुरत असल्याचा पुरावा मिळाला आहे . त्यानंतरच्या शा तेलपेरॉनियन ( इ . स . पू . ३५००० – २५००० ), ऑरिग्नेशियन ( इ . स . पू . ३५००० – २५००० ) व मॅग्डेलियन ( इ . स . पू . २०००० – ८००० ) या कालखंडां तील मानव ला फेरासी येथील गुहेत आढळलेल्या कलाकुसरीवरून अधिक प्रगत अवस्थेत असल्याचे दिसले . यानंतरच्या काळातील फाँ – द – गोम , ले कोंबारेल . लॅस्को इ . गुहांतील आदिम चित्रकला अधिक कलात्मक आढळते . त्या गुहांतून सु . पंधरा हजार ते दहा हजार वर्षांपूर्वीच्या आंतराश्मयुगात अन्नसंकलन , शिकार व मच्छीमारी करणा रे भटके लोक फ्रान्समध्ये असल्याचे पुरावे उपलब्ध झाले आहेत . नवाश्मयुगातील ( इ . स . पू . ८००० ते इ . स . पू . २००० ) मानव शेती आणि पशुपालन करीत असावा . या काळातील मेनहिर ( वीरगळ ), डॉलमेन , पूर्वा श्मकालीन कबरी इ . सर्वत्र आढळतात . लोहयुगात फ्रान्समध्ये इ . स . पू . आठव्या श त कात धातूचा वापर सु रू झाला . याच काळा त यूरोपवर परकीयांची आक्रमणे झाली आणि हालश्टाट संस्कृतीचा उदय झाला . तिने फ्रान्सचा सु . तीन – चतुर्थांश प्रदेश व्यापला . या काळातील ब्राँ झच्या चौकोनी कु ऱ्‍हा डी तत्कालीन पशुपालक व सैनिक वापरत असावेत . आशिया मायनरच्या आयोनीय , ग्रीक इ . साहसी दर्यावर्दीच्या वृत्तां तां तून इ . स . पू . सातव्या शतकातील काही वसाहतींचा उल्लेख आढळतो . त्यांपैकी मार्से ही वसाहत प्रमुख असून इतर काही लहान वसाहतीही होत्या .
पश्चिम आशिया मायनरमधील ग्रीक लोकांनी मार्से येथे इ . स . पू . ६०० च्या सुमारास वसाहत स्थापिली . ती फ्रान्स या नावाने पुढे ओळखल्या जाणा ऱ्या देशाच्या इतिहासाची पहिली निश्चित तारीख होय . या प्र देशाच्या लोकांपैकी बहुसंख्य लोक केल्ट ( सेल्ट ) होते . या लोकांना ⇨ गॉल म्हणत . त्यांनी वांशिक नाती सांभाळली होती, तरी त्यांचे अनेक लोकगट झाले व त्यांमध्ये कधीही राजकीय ऐक्य नांदू शकले नाही . ख्रिस्तपूर्व दुसऱ्या शतकात रोमन लोकांनी या प्रदेशाचा रोमन प्रांत बनविला . पुढे जर् मॅनिक टोळ्यांनी आक्रमण केले . त्यापासून रोमन सैन्यानेच गॉलचे रक्षण केले . ⇨ ज्यूलिअस सीझर ( इ . स . पू . १०२ – ४४ ) याने गॉल लोकांवर विजय मिळविला ( इ . स . पू . ५८ – ५१ ). जर् मॅनिक प्रदेशात शिरून रोमन लोकांनी आपली सत्ता एल्ब नदीपर्यंत नेलेली होती परंतु तिसऱ्या शतकात रोमन लोकांना ऱ्‍हा ईन नदीपर्यंत मागे यावे लागले .
पुढे रानटी टोळ्यांनी गॉलवर हल्ले केले परंतु त्यांना रोमन सत्तेबद्दल आदर होता व त्यांच्या अस्तित्वाला रोमची संमती घेत असत . गॉलच्या लोकांनी लॅटिन भा षा आत्मसात केली व रोमन विधिसंहिता स्वीकारली . या प्रदेशात गॅलो – रोमन ही संमिश्र संस्कृती उदयास आली . इसवी सनाच्या पहिल्या शतकात गॉलमध्ये ख्रिस्ती धर्माचा प्रवेश झाला . व्हिसीगॉथ टोळीचा प्रमुख मूरिक ( कार . ४६६ – ८४ ) याने नकली रोमन सार्वभौमत्व ४७३ मध्ये झुगारून दिले आणि ल्वारच्या दक्षिणेकडील सर्व गॉल प्रांत आपल्या अ धि पत्याखाली आणला परंतु याच वेळी फ्रॅंक लोक ऱ्‍हाईन नही ओलांडून इतर प्रदेशात पसरू लागले होते . गॉल लोकांच्या बिशपने व्हिसीगॉथ टोळीऐवजी फ्रँक लोकांना त्यांचा राजा क्लोव्हिस ( कार. ४८१ – ५११ ) याने ख्रिस्ती धर्म स्वीकारल्याबरोबर पाठिंबा देण्याचे ठरविले . क्लोव्हिस याने ४८१ पासून आपल्या सत्तेचा विस्तार केला . ख्रिस्ती धर्म स्वीकारल्यानंतर त्याला कॅथलिक बिशप धर्मरक्षक मानू लागले . इ . स . ५११ मध्ये क्लो व्हिस याने मरोव्हिं जिअन वंशाची स्थापना केली आणि गॉलमध्ये फ्रॅंक राज्य स्थापले . त्याचेच पुढे फ्रान्स या प्रदेशात रूपांतर झाले .
क्लोव्हिसच्या मृत्यूनंतर ( इ . स . ५११ ) आलेले राजे त्याच्या इतके समर्थ किंवा बलवान नव्हते . रोमन विधिसंहिता आणि ख्रिस्ती धर्म हे राज्याचे ऐक्य टिकवू शकण्याइतके समर्थ नव्हते . राजाची सत्ता दुबळी झाली होती . सरदार व बिशप यांचे हाती सत्ता वाढली . लष्करी लोकांना महत्त्व आले . अंतस्थ कलहामुळे सत्ता फार काळ टिकली नाही .
पेपिन द शॉर्ट ( कार . ७१४ – ६८ ) याने मेरोव्हिंजिअन राजाला पदच्युत करून पोपची संमती मिळविली आणि आपल्या घराण्याची ( कॅरोलिंजिअन ) सत्ता दृढमूल केली ( इ . स . ७५१ – ५२ ). त्याचा मुलगा ⇨ शार्लमेन ( कार. ७६८ – ८१४ ) याने राज्यविस्तार करून मोठे साम्राज्य प्रस्थापित केले . त्याने या प्रदेशाची सर्वांगीण प्रगती केली . शार्लमेननंतरच्या कॅरोलिंजिअन राजांनी आर्थिक , सामाजिक व राजकीय क्षेत्रांत विशेष असे काही केले नाही . परिणमतः त्यांचे साम्राज्य टिकू शकले नाही . तत्कालीन दळणवळणाची साधने लक्षात घेता . हे साम्राज्य अतिविस्तृत होते . नौका व सैन्य यांच्या अभावी ते ते असुरक्षितही होते शिवाय आपापसांतील विभाजनामुळे त्याचे तुकडे झाले . राजाचे सार्वभौमत्व नाममात्र राहिले व खरी सत्ता सधन सरदारवर्गाच्या हाती गेली . फ्रान्समधील ॲक्वि टेन , बर्गंडी आणि फ्लॅंडर्स या परगण्यांचे सरदार फारच प्रबळ झाले होते . एका दृष्टीने ही मध्ययुगाच्या सुरुवातीची नांदीच होय . राजाला मूर्धाभिषेक करण्याचा अधिकार पोप व धार्मिक गुरूंकडे असल्यामुळे चर्चचे हाती राजकीय सत्ता आली . लष्करी व भूधारी अभिजनवर्गाचा उदय हे दुसरे वैशिष्ट्यही दिसू लागले . भूधारी सैनिकांचा जो वर्ग उदयास उदयास आला, त्यातूनच पुढे सरंजामदारवर्गाची वाढ झाली. सतत लढाई करणे व घराण्याची प्रतिष्ठा जपणे , या दोन गोष्टींवरच या वर्गाची मदार होती .
फ्रान्सचा ह्यू कॅपेट ( कार . ९८७ – ९६ ) या ड्यूकची राजा म्हणून निवड करण्यात आली ( ९८७ ). चर्चच्या पाठिं ब्यामुळे राजसत्तेची प्रतिष्ठा बरीच वाढली . सरदारांनी राजाचे विरोधात कृती केली नाही . नंतरच्या कापे स्यँ राजांत सहावा लूई ( कार . ११०८ – ३७ ) याची कारकीर्द मध्यवर्ती सत्ता दृढ होण्याच्या दृष्टीने महत्त्वाची ठरली. सातव्या लूईने ( कार . ११३७ – ८० ) थोडाचा राज्यविस्तार केला . त्याचा मुलगा फिलीप ऑगस्टस (कार. ११८०-१२२३) याने हे धोरण पुढे चालविले. ऑगस्टस याने ब्रिटनी , नॉर्मंडी , आंजू , टोरेन वगैरे प्रदेशांतून इंग्रजांना हाकलून दिले . प्रशा सनात सुधारणा केल्या . आर्थिक बाबींचे महत्त्व ओळखून फ्रेंच व्यापाऱ्यांना परदेशा तील पत परत मिळवून देण्यास त्याने पुष्कळ साहाय्य केले . पैसा , प्रशासन आणि सैनिक ही शासनाची तीन साधने त्याने राज्याला उपलब्ध करून घेतली . अभिलेखा गारही त्याने स्थापन केले . शहराच्या सुधारणेवरही त्यांने बरेच लक्ष दिले . पॅरिस येथे विद्यापीठ स्थापन केले .
ऑगस्टसनंतर तीन वर्षे आठव्या लूईची कारकीर्द झाली . त्यानंतर नववा लूई ( कार . १२२६ – ७० ) हा न्यायी आणि धर्मपरायण राजा गादीवर आला . त्याने फ्रान्सच्या राज्यव्यवस्थेत महत्त्वाचे बदल केले . न्यायदानासाठी पॅरिस येथे त्याने कायम न्यायालयाची ( पार्लमेंट ) स्थापना केली . त्याच्या कारकीर्दीत प्रशासन लोकांच्या कल्याणासाठी राबविण्यात येत असे . त्याचे निधनसमयी फ्रान्सची अर्थव्यवस्था सुदृढ अवस्थेत होती . फ्रान्सची प्रतिष्ठाही इतर देशांत वाढली होती . बऱ्याच बाबतींत त्याने फिलिप ऑगस्टसचे धोरण पुढे चालविले होते . संरजामदारवर्गाबद्दल आदर बाळगावयाचा पण त्याचे दोष सहन करावयाचे नाहीत , हे त्याचे धोरण होते . आचरणामध्ये ऋ षितुल्य विशुद्धतेवर त्याचा भर असल्यामुळे त्याला सॉ लूई असे संबोधण्यात येई . त्याच्या वारसांचा हक्क केवळ विनातक्रार मान्य करण्यात आला एवढेच नव्हे तर ईश्वराचा प्रत्यक्ष प्रतिनिधी म्हणून लोक त्याच्याकडे पाहू लागले. स्वाभाविकच या कारकीर्दीत सर्वं क ष राजसत्तेची वाढ होत गेली .
“