अवकाश

अवकाश : अवकाश ही एक मूलभूत संकल्पना आहे. भौतिक विश्वासंबंधीच्या मूलभूत संकल्पना सुस्पष्ट, नेमक्या करीत जाणे, त्यांचे परस्परांशी असलेले तार्किक संबंध रेखाटणे, हे कार्य तत्त्वज्ञानातही मोडते आणि विज्ञानातही मोडते. अवकाशाच्या स्वरूपासंबंधी भारतीय तत्त्वज्ञानात झालेल्या विचाराचा, स्वीकारण्यात आलेल्या विविध भूमिकांचा आढावा ह्या नोंदीच्या प्रथमार्धात घेण्यात आला आहे. पाश्चात्त्य तत्त्वज्ञानातील विचारांचा व भूमिकांचा आढावा उत्तरार्धात घेतला आहे आणि अखेर वैज्ञानिक विचारांचा परामर्श घेतला आहे.

भारतीय विचार : भारतीय प्राचीन तत्त्वज्ञानात अवकाश ह्यास ‘आकाश’व ‘दिक्’हे दोन पर्याय वापरले आहेत. उपनिषदे व सांख्य तत्त्वज्ञान यांत अवकाशास ‘आकाश’अशी संज्ञा आहे, तर न्यायवैशेषिक दर्शनांमध्ये अवकाश म्हणजेच ‘दिक्’किंवा ‘दिशा’असे गृहीत धरले आहे.

आकाशात सर्व जग भरलेले आहे आणि आकाशाच्या आधाराने सर्व मूर्त वस्तूंची रचना झाली आहे म्हणजेच सर्व मूर्तामूर्त ज्ञेयविश्व आकाशाच्याच आधाराने ओतप्रोत रचिले गेलेले आहे, असा विचार प्रथम प्राचीन उपनिषदांमध्ये विशेषतः बृहदारण्यक उपनिषदात सांगितला आहे.आकाश हेच भूत, भविष्य, वर्तमान या कालक्रमाचेही नियामक तत्त्व आहे. परंतु उपनिषदातील अध्यात्मवाद याहीपुढे जाऊन असे म्हणतो, की हे आकाश ज्यावर आधारित आहे, ते अंतिम, अविनाशी, अक्षर सत् तत्त्वच मूलभूत आहे.

‘आकाश’हे तत्त्व ब्रह्मातून परिणत झाले आहे, असे प्राचीन उपनिषदे मानतात व सांख्य तत्त्वज्ञान प्रकृती द्रव्याची ती क्रमाने झालेली परिणती आहे, असे मानतात. सांख्यांच्या प्रमाणे ‘आकाश’हे मूलतः शब्दतत्त्व आहे.

वैशेषिकांनी म्हणजे कणाद व त्याचे अनुयायी यांनी आकाश हा शब्द शब्दगुणाचे आश्रयभूत द्रव्य म्हणून स्वीकारला असून, पूर्व-पश्चिम इ. दिशाविभाग अलीकडे व पलीकडे असण्याचा मूर्त द्रव्यांचा गुण निर्माण किंवा निर्धारित करणारे अखंड व विभू किंवा अनंत जे द्रव्य, त्यास ‘आकाश’ही संज्ञा न देता ‘दिक्’ही संज्ञा ते देतात. मराठीत ‘दिक्’शब्द ‘दिशा’या पर्यायाने दर्शित करावा. दिक् किंवा दिशा सर्व मूर्त द्रव्यांचा आधार आहे. हा आधार व त्याच्यावर आधारलेल्या मूर्त वस्तू यांचा संबंध पृथ्वीवर दगड किंवा वृक्ष आहे अशा तऱ्हेचा नसून एक निराळा संबंध आहे. किंवा घट आणि त्यांतील जल यांचा जो समावेशनात्मक संयोग-संबंध आहे तोही येथे विवक्षित नाही. या विशिष्ट संबंधास ‘दैशिक विशेषणता’म्हणतात. दिक् किंवा दिशा ही सर्व उत्पद्यमान वस्तूंचे कारण आहे आणि ती कारणता म्हणजे आधारता होय. [→वैशेषिक दर्शन].

जोशी, लक्ष्मणशास्त्री

पाश्चात्त्य विचार : वस्तू एका स्थानाहून दुसऱ्या स्थानाकडे स्थलांतर करू शकतात. तेव्हा ज्याच्यात वस्तूंना स्थाने असतात व त्या स्थानांतर करू शकतात, असे वस्तूंहून भिन्न असे काहीतरी असले पाहिजे, हा अवकाश ह्या संकल्पनेमागचा मूळ विचार दिसतो. अवकाशाचा धर्म वस्तूंना सामावून घेणे, स्वतःमध्ये स्थान देणे, त्यांचे स्थलांतर शक्य करणे, हा असला पाहिजे. पण वस्तूंहून वेगळ्या असलेल्या ह्या अवकाशाचे स्वरूप काय असू शकेल? एक विचार असा, की अवकाश म्हणजे अतिशय सूक्ष्म असे द्रव्य आहे. उदा., कित्येक पायथॅगोरियन तत्त्ववेत्त्यांनी रिक्त अवकाश म्हणजे वायू, असे मत व्यक्त केले होते. छांदोग्य उपनिषदातही (४·२) वायू हे समावेशक तत्त्व आहे, असा विचार आलेला आहे. परंतु हे द्रव्यही अवकाशात असले पाहिजे, ही गोष्ट उघड आहे. त्यामुळे अवकाश म्हणजे केवळ पोकळी, रिक्तता, असेही मत पुढे आले. ग्रीक अणुवाद्यांचे मत असे होते. फक्त अणू आणि ते जिच्यात असतात ती पोकळी ह्यांनाच अस्तित्व आहे, असा अणुवादाचा सिद्धांत होता. पण पोकळी म्हणजे जर केवळ अभाव असेल, तर अभावाला अस्तित्व कसे असू शकते, हा प्रश्नही उपस्थित होतो.

प्लेटोच्या म्हणण्याप्रमाणे अवकाश हे सर्व भौतिक वस्तूंचे पात्र आहे. म्हणजे कुठलीही भौतिक वस्तू अवकाशात सामावलेली असते, तिला अवकाशात स्थान असते आणि तिने अवकाश व्यापलेला असतो. पण प्लेटोच्या मताप्रमाणे भौतिक वस्तू म्हणजे वेगवेगळ्या आकारांच्या पृष्ठभागांनी बंदिस्त अशी पोकळीच असते. तेव्हा अवकाश आणि जड द्रव्य यांत भेद कसा करायचा, हा प्रश्न निर्माण होतो. ॲरिस्टॉटलने वेगळे मत स्वीकारले होते. अवकाश म्हणजे ज्याच्यात जड द्रव्य सामावू शकते असे पात्र नाही तर जड वस्तूच्या लगतच्या सीमा म्हणजे अवकाश. अवकाशात जड वस्तू नसते. तर जड वस्तूला अस्तित्व असते आणि तिच्या सीमांनी अवकाश निश्चित होतो. ह्याचा अर्थ असा की जड वस्तूच नसली, तर तिच्या सीमा असणार नाहीत व म्हणून अवकाशही असणार नाही. जेथे जेथे अवकाश आहे, तेथे तेथे जड वस्तू असली पाहिजे. म्हणजे अवकाश द्रव्याने ओतप्रोत भरला आहे, असे मानले पाहिजे.

आधुनिक काळात देकार्तने विस्तार हेच जड द्रव्याचे सार आहे, हे मत स्वीकारले होते. आता अवकाशाच्या अंगी विस्तार असतोच. तेव्हा विस्तार जर जड द्रव्याचे सार असेल तर अवकाशाचा कोणताही भाग म्हणजे जड वस्तू असणार. म्हणजे अवकाश हे सूक्ष्म द्रव्याने ओतप्रोत भरलेले अस्तित्व आहे, हा सिद्धांत देकार्त स्वीकारतो. देकार्तच्या ह्या भूमिकेपासून जे प्रश्न निर्माण होतात ते असे : एक विवक्षित जड वस्तू एका ठिकाणाहून निघून दुसऱ्‍या ठिकाणी गेली, ह्या प्रकारच्या विधानाचा अर्थ आपण कसा लावणार ? किंवा जड द्रव्याचे सार जर केवळ विस्तार असेल, तर अवकाशाचा एक भाग दुसऱ्या भागापेक्षा अधिक दाट रीतीने व्यापला आहे, ह्या विधानाचा तरी अर्थ कसा लावणार ? अवकाश सर्वत्र, एकरूप, एकाकार आहे असे जर मानले आणि विस्तार हेच जड द्रव्याचे सार आहे असे मानले तर ह्या विधानांचा उलगडा करता येणार नाही. पण अवकाश सर्वत्र एकरूप आहे असे मानायचे कारण नाही, हे आधुनिक विज्ञानाने दाखवून दिले आहे.

लायप्‌निट्सने अवकाशाच्या स्वरूपासंबंधी एक वेगळीच उपपत्ती पुढे मांडली. अवकाश म्हणजे कोणत्याही प्रकारचे द्रव्य किंवा वस्तू नव्हे, तर एकाच वेळा अस्तित्वात असलेल्या सर्व वस्तूंना एकाच व्यवस्थेत ओवणाऱ्या परस्परसंबंधीची वीण म्हणजे अवकाश. अवकाश हे एक प्रकारचे सूक्ष्म द्रव्य आहे किंवा भौतिक वस्तूं हून वेगळ्या स्वरूपाची, पण वस्तू आहे, ह्या उपपत्तीला ‘केवल अवकाशाची उपपत्ती’म्हणतात. अवकाश म्हणजे फक्त परस्परसंबंधांची व्यवस्था आहे, ह्या उपपत्तीला ‘सापेक्ष आवकाशाची उपपत्ती’म्हणतात. ह्या दोन उपपत्तींतील वाद अजून निकालात निघालेला नाही (अवकाशाची सापेक्ष उपपत्ती व सापेक्षतावादाचा सिद्धांत यांतील भेद ध्यानी घेतला पाहिजे).

---

कांटने अवकाशाच्या केवल आणि सापेक्ष ह्या दोन्ही उपपत्ती नाकारल्या आणि एक वेगळीच उपपत्ती पुढे मांडली. अवकाश म्हणजे इंद्रियानुभवात आपल्याला जी वेदने प्राप्त होतात त्यांचा आवश्यक असा आकार आहे, अशी ती उपपत्ती आहे. अवकाश वेदनांचा आकार असल्यामुळे जर वेदने नसतील, तर अवकाश पण असणार नाही. ह्याचा अर्थ अवकाश व्यक्तिनिष्ठ ठरतो. उलट तो वेदनांचा आवश्यक आकार असल्यामुळे कोणतीही इंद्रियगोचर वस्तू अवकाशात असणे आवश्यक ठरते. कांटने ही भूमिका स्वीकारली, त्याचे एक कारण म्हणजे तिला फक्त एकच पर्याय आहे, असे त्याला वाटत होते आणि तो म्हणजे अवकाश ही एक अनंत आणि जिचे अनंत विभाजन करता येईल, अशी एक वस्तू आहे असे मानणे. पण अशी अनंत आणि जिच्या ठिकाणी अनंत विभाज्यता आहे अशी वस्तू मानली तर अनेक व्याघाती द्वंद्वे निष्पन्न होतात, असे त्याला वाटत होते. पण अशी व्याघाती द्वंद्वे निष्पन्न होत नाहीत, हे आधुनिक गणिताने सिद्ध केले आहे.

रेगे, मे. पुं.

गणित आणि विज्ञान यांतील विचार : अवकाशासंबंधी ग्रीक कालात झालेल्या विचाराच्या संदर्भात विशेषतः अवकाशाच्या सर्वसमावेशक गुणधर्माचा आधार घेऊन व काही केवळ तात्त्विक गृहीतांची भर घालून यूक्लिडने ‘त्रिमितीय भूमिती’निर्माण केली ही भूमिती सपाट, अनंत व कालनिरपेक्ष आहे. गणितातील इतर भूमिती—अयूक्लिडीय भूमिती—अनेक मितींच्या असून त्यांतील काही वक्र अवकाशाच्या आहेत. वक्र अवकाशाच्या काही भूमितींतील अवकाश सांत असतो, तर दुसऱ्यातील अनंत असतो [→ भूमिती].

भौतिकीतील आविष्कारांचे पूर्णपणे वर्णन करण्यास अवकाश, काल व द्रव्यमान या तीन सत्त्वभावांची जरूरी असते, असे मानून न्यूटन यांनी त्यांच्या यामिकीची (स्थिर वा गतिमान पदार्थांवर प्रेरणांच्या होणाऱ्या परिणामासंबंधी अभ्यास करणाऱ्या शास्त्राची) प्रस्थापना केली. तिच्यात विशेष बदल न होता ती एकोणिसाव्या शतकाच्या अखेरीपर्यंत मान्यता पावली होती. त्यांच्या यामिकीत अवकाश व काल यांसंबंधी पुढीलप्रमाणे ठाम मत मांडले आहे : अवकाश निरपेक्ष, अखंड व अनंत आहे. यातच वस्तूंचा समावेश असतो. वस्तू नष्ट झाल्या असे क्षणभर मानले, तरी अवकाश व काल अबाधित राहतात. काल अवकाशापासून पूर्णतः भिन्न, निरपेक्ष व अखंडितपणे सर्वत्र सारख्याच प्रमाणात वाहत असतो.

एकोणिसाव्या शतकाच्या अखेरी अखेरीस अवकाश व काल यांसंबंधी निर्माण झालेल्या काही समस्या सोडविण्याकरिता आइन्स्टाइन यांनी मर्यादित सापेक्षता सिद्धांत १९०५ साली मांडला. या सिद्धांतानुसार अवकाश व काल हे परस्परांपासून स्वतंत्र नसून त्यांची एकमेकांशी सदोदित युतीच झालेली असल्यामुळे अवकाश-काल यालाच फक्त स्वतंत्र अस्तित्व आहे. हे अवकाश-काल चतुर्मित आहे. ह्या अवकाश-कालात द्रव्यमान नसल्यास ते सपाट व अनंत असते. या अवकाश-कालाला ‘मिंकोव्हस्की जगत’असे म्हणतात. ह्या जगतातील कोणत्याही दोन नजीकच्या बिंदु-घटनांतील सूक्ष्म अंतर ds हे

ds² = dx²₁ +dx²₂+dx²₃ + dx²₄ या सूत्राने मिळते. येथे dx₁,dx₂, dx₃, ही दोन बिंदु-घटनांमधील अवकाशाची सूक्ष्म अंतरे असून dx₄= icdt हे काल्पनिक सूक्ष्म कालांतर आहे. i = √-1 c=प्रकाशवेग, dt=सूक्ष्म कालांतर.या जगतातील भूमितीस ‘अर्ध-यूक्लिडीय भूमिती’म्हणतात. वस्तुमानाच्या अस्तित्वामुळे चतुर्मित अवकाश-कालाला वक्रता प्राप्त होते व त्यामुळे ds² हे रीमान भूमितीनुसार (अयूक्लिडिय भूमितीनुसार) काढावे लागते, असे आइन्स्टाइन यांनी ‘व्यापक सापेक्षता’ या सिद्धांतात दाखविले आहे

[→ सापेक्षता सिद्धांत]. हे चतुर्मित अवकाश-काल अतिप्रचंड असले तरी अनंत नाही सांत आहे व एखाद्या गोलासारखे बंदिस्त आहे. याशिवाय चतुर्मिक अवकाश-कालासंबंधी इतरही काही विचार आहेत.

अलीकडे भौतिकीत ‘अवकाश’ म्हणजे ‘पृथ्वीच्या बाहेरील प्रदेश’ याच अर्थाने बहुशः वापरण्यात येतो. परंतु वेगवेगळ्या संदर्भांत याच्या अर्थामध्ये बराच फरक पडतो. उदा., उड्डाण-शास्त्रामध्ये अवकाश म्हणजे ‘जेथे उड्डाणासाठी हवेची प्रेरणा उपयोगी पडत नाही त्या उंचीपलीकडील प्रदेश’ असा अर्थ होतो. जीवशास्त्राच्या संदर्भात अवकाश म्हणजे ‘ज्या उंचीवर कृत्रिम हवेचा दाब व ऑक्सिजनचा पुरवठा केल्याविना मानवी जीवन शक्य होणार नाही तो प्रदेश’.

आंतरग्रहीय अवकाश, आंतरतारकीय अवकाश व आंतरदीर्घिकीय अवकाश असे भौतिकीय अवकाशाचे प्रकार आहेत. परंतु यांत कोठेही अवकाश पूर्णपणे रिक्त किंवा द्रव्यहीन स्थितीत नसते. पुंज सिद्धांतानुसार [→पुंज क्षेत्र सिद्धांत] अवकाशाच्या पूर्ण निर्वातावस्थेतही स्वयंस्फूर्त रीतीने इलेक्ट्रॉन, पॉझिट्रॉन वगैरे मूलकण निर्माण होण्याची व लगेच नष्ट होण्याची शक्यता आहे.

ऊर्जा, विद्युत् भार वगैरे राशी पुंजमय आहेत. मग अवकाश व काल या गोष्टी तरी पुंजमय का नसाव्यात? त्या तशा असल्यास अवकाश व काल अखंड नसून तुटक तुटक असावेत असे मानावे लागेल म्हणजे त्यांत मधमाश्यांच्या पोळ्याप्रमाणे छिद्रे असावीत, असेही काही विचार आहेत.

पहा : काल.    

घन, प. द.

संदर्भ : 1. Jammer, M. Concept of Space, Cambridge, 1969.

           2. Reichenbach, H. The Philosophy of Space and Time, New York, 1958.

           ३. बृहदारण्यकोपनिषत्, निर्णयसागर प्रेस, मुंबई, १९३२.

“