अमेरिकन वास्तुकला: अमेरिकेच्या संयुक्त संस्थानांतील वास्तुकला या लेखात अभिप्रेत आहे. ‘अमेरिकन कला’ अशा व्यापक संज्ञेने उत्तर, दक्षिण व मध्य अमेरिकेतील ज्या कलांचा निर्देश केला जातो, त्यांत मूळच्या देशी कला, वसाहतकालीन संक्रमणदर्शक कला व नंतर उत्क्रांत झालेल्या राष्ट्रीय कला, अशा तीन ठळक प्रकारांचे संमिश्रण झालेले आहे. अमेरिकेच्या संयुक्त संस्थानांतील वास्तुकलेलाही ‘प्‍वेब्‍लो’ संस्कृतीच्या वास्तुकलेची त्रोटक पार्श्वभूमी आहे. त्या संस्कृतीच्या सुरुवातीला (सु. १०५०) पहाडघरे रूढ होती व अठराव्या शतकात मजले असलेली धाब्याची घरे बांधली जात.
सतराव्या शतकात प्रथम इंग्रज व नंतर अन्य यूरोपीय लोकांनी अमेरिकेत वसाहती स्थापन केल्या. वसाहतकाळाच्या आरंभी लाकडी ओंडक्यांची व फळ्यांची घरे बांधत. वसाहतींना स्थैर्य लाभल्यावर नगररचनेच्या दृष्टीने पक्की घरे बांधण्यात आली. त्यांवर यूरोपीय व विशेषतः इंग्रजी, स्पॅनिश, फ्रेंच व डच वास्तुरचनेचा प्रभाव होता. मात्र स्थानिक हवामान व लाकडाचे विशिष्ट रचनातंत्र यांमुळे वसाहतकालीन गृहरचना मूळ यूरोपीय नमुन्यांहून काहीशी वेगळी करणे भाग होते. लाकडी चौकटीत बांधलेल्या विटांच्या भिंती व रस्त्यावर सज्ज्याप्रमाणे झुकविलेला दुसरा मजला ही न्यू इंग्‍लंड व व्हर्जिनिया येथील घरांची वैशिष्ट्ये होती. या घरांची छपरे उंच व निमुळती असत आणि खिडक्यांची तावदाने शिशाच्या चौकटीत बसविलेली असत. अमेरिकेतील कडक थंडीमुळे लाकडी बांधकाम आकसे व घरास तडे जात म्हणून घराच्या बाहेरून लाकडी फळ्यांचे आच्छादन करीत. घरातील शेकोट्या व घरावरील धुराडी यांचीही सोय करण्यात येई.
अठराव्या शतकात इंग्‍लंडमधील जॉर्जियन पद्धतीची गृहरचना लोकप्रिय झाली. ही घरे ऐसपैस व माळवदी छपरांची असत. नक्षीचे कठडे, क्वचित घुमट व रोमन पद्धतीची अंतर्बाह्य सजावट हे विशेष जॉर्जियन गृहरचनेत होते. शाळा, चर्च, सरकारी इमारत व बँक यांसारख्या लोकोपयोगी इमारतींवर, ⇨सर क्रिस्टोफर रेन (१६३२–१७२३) या इंग्रज वास्तुशास्त्रज्ञाच्या शैलीचा प्रभाव होता. व्हर्जिनियाची राजधानी विल्यम्सबर्ग येथील एक इमारतही स्वतः रेनने निर्माण केली आहे. बॉस्टन, फिलाडेल्फिया इ. ठिकाणी सार्वजनिक इमारती व सधन लोकांची सदने मोठ्या संख्येने बांधण्यात आली. फिलाडेल्फिया शहरी डॉ. जॉन केओर्सली व अँड् रू हॅमिल्टन यांनी स्वातंत्र्याचे सभागृह बांधले.
स्वातंत्र्ययुद्धानंतर (१७७५–८३) साधारणपणे १७९० पर्यंत अमेरिकन वास्तुकलेवर प्राचीन ग्रीक व रोमन वास्तुकलांचा पगडा होता. टॉमस जेफर्सन या वास्तुविशारदाने अभिजात ग्रीक व रोमन कलांचा पुरस्कार केला. त्या कलांत स्वतंत्र अमेरिकन राष्ट्राला स्वतःच्या मनोवृत्तींचे व आदर्शाचे प्रतिबिंब दिसले. अमेरिकेचा पहिला राष्ट्राध्यक्ष जॉर्ज वॉशिंग्टन यानेही वरील विचारसरणीस पाठिंबा दिला. अमेरिकन वास्तुकलेवर ग्रीक वास्तुकलेचा प्रभाव अधिक होता. या कालखंडातील बेंजामिन लाट्रोब (१७६४– १८२०) हा पहिला प्रशिक्षित व व्यावसायिक वास्तुविशारद होय. याच सुमारास पूर्व व पश्चिम अमेरिकेत इंग्रजी जॉर्जियन व रेनेसान्स पद्धतींच्या संयोगातून प्रदेशविशिष्ट अशी वास्तुकला उदयास आली. इंग्‍लंडमधील रॉबर्ट ॲडॅमच्या वास्तुशैलीपासून स्फूर्ती घेऊन मॅकिंटायर याने सुंदर वास्तुरचना रूढ केली. यूरोपातील ‘गॉथिक’ शैलीचेही अनुकरण करण्यात आले. जाळीदार, वक्राकार व नाजूक अशा बिडाच्या कठड्यांचे ढंगदार वळण अमेरिकन गृहरचनेत दिसू लागले. यादवी युद्धानंतर (१८६१–६५) अमेरिकेत उद्योगधंद्यांची व शहरांची वाढ झाली. वास्तुरचनेत पूर्वनियोजन आले. ‘एकोल-दे-बोझा आर्ट’ या पॅरिसच्या संस्थेतून प्रशिक्षण घेतलेले वास्तुशिल्पी व्यावसायिक हेतूने अमेरिकेत येऊ लागले. त्यांच्या वास्तुरचनेवर रोमन व यूरोपीय शैलींचा प्रभाव होता.
विसाव्या शतकापूर्वीच काँक्रीट, पोलाद व काच यांसारख्या वास्तुद्रव्यांचे उत्पादन होऊ लागले. शहरा- तील वाढत्या वस्तीचा प्रश्न सोडविण्यासाठी गगनचुंबी इमारतींची गरज निर्माण झाली. अशा इमारतींचा व आधुनिक वास्तुकलेचा प्रणेता लूइस सलिव्हन (१८५६–१९२४) याने वास्तुरचनेत नवे चैतन्य निर्माण केले. हेन्‍री रिचर्ड्‌‌सन (१८३८–८६) याने वास्तुरचनेतील आत्माभिव्यक्तीचे तत्त्व रूढ केले. ⇨फ्रँक लॉइड राइट (१८६९–१९५९) या सलिव्हनच्या शिष्याने वास्तूतील खुले अंतर्योजन (ओपन इंटीरिअर प्लॅनिंग) आणि वास्तूचा रंग व पोत आशा नव्या सौंदर्यघटकांचा पुरस्कार केला. या सर्वांच्या विचारांचा परिणाम होऊन आधुनिक अमेरिकन वास्तुकला अवतीर्ण झाली. वास्तूचा आकार, तिची अवकाशव्याप्ती, तिच्या पृष्ठभागाचे पोत व रंग आणि या सर्वांच्या परस्परसंबंधांतून येणारी कलात्मक अनुभूती यांना तिच्यात महत्त्व देण्यात आले. आज यांत्रिक व तांत्रिक प्रगतीमुळे वास्तुरचनेचे विविध प्रकारचे साहित्य विपुल प्रमाणात उपलब्ध होत आहे. त्यामुळे अमेरिकन वास्तूस एक नवाच आकार येत आहे. १९३० नंतरच्या काळात ⇨वॉल्टर ग्रोपिअस, मीएस व्हान डेर रोअ, मार्सेल ब्रॉयर, रिचर्ड नूट्र व सारिनेन यांसारखे नामांकित यूरोपीय वास्तुशास्त्राज्ञ अमेरिकेत स्थायिक झाले. त्यांनी अमेरिकन वास्तुकलेस जागतिक दर्जा मिळवून दिला. या शतकातील वैशिष्ट्यपूर्ण वास्तूंमध्ये, जगातील सर्वांत उंच गगनचुंबी इमारत ‘एम्पायर स्टेट बिल्डिंग’, न्यूयार्क (१९३०–३२), राइटनिर्मित ‘फॉलिंग वॉटर’, पेनसिल्व्हेनिया (१९३६), ‘गुगेनहाइम म्युझियम’, न्यूयार्क (१९५७–५९) या वास्तू, तसेच वॉल्टर ग्रोपिअसची ‘हार्वर्ड ग्रॅज्युएट सेंटर’, मॅसॅचूसेट्स (१९४३–५०), मीएस व्हान डेर रोअची ‘लेकशोअर’, शिकागो (१९५१), ब्रॉयरची ‘सेंट जॉन्स ॲबी चर्च’, मिनेसोटा (१९५३–६१), नूट्रची ‘कॉफमन डेझर्ट हाऊस’, कॅलिफोर्निया (१९४६– ४७) व सारिनेननिर्मित ‘केनेडी एअरपोर्ट’, न्यूयॉर्क (१९६२) यांचा उल्लेख करता येईल. सध्याच्या अमेरिकन वास्तुकलेत वास्तूचे रंग, रूप, पोत, आकार, अवकाश व छाया- प्रकाश-योजना हे घटक मानवी मनात कोणती भावना निर्माण करतात, यास महत्त्व दिले जाते. विशिष्ट भावनाजागृतीचे उद्दिष्ट पुढे ठेवून वास्तूचे संयोजन केले जाते.
संदर्भ : 1. Burchard, John Bush-Brook, Albert, The Architecture of America, London, 1966.
2. Fletcher, Banister, A History of Architecture, London, 1961.
गटणे, कृ. ब.