सूर्यफूल : (हिं., गु. सूरजमुखी इं. सनफ्लॉवर लॅ. हेलिअँथस ॲन्यूस कुल-कंपॉझिटी). ही मोठी ओषधी वनस्पती मूळची पश्चिम अमेरिकेतील असून सर्वत्र पसरली आहे. सूर्यफूल रानटी अवस्थेत आढळत नाही. ते मूळचे मेक्सिकोतील हेलिअँथस लेंटिक्युलॅरिस या वन्य जातीपासून उत्पन्न झाले असावे असे मानतात. फार पूर्वीपासून शोभेकरिता सूर्यफूल लागवडीत आहे आणि त्याचे वर्षायू व बहुवषार्यू असे दोन्ही प्रकार बागेत आढळतात. हे. ॲन्यूस, हे. अर्गोफिलस व हे. डेबिलिस या जाती अनुक्रमे पेरु, टेक्सस (अ.सं.स.) आणि उत्तर अमेरिका या ठिकाणी शोभेकरिता लावलेल्या आढळतात. तसेच संकर पद्घतीने सूर्यफुलाचे अनेक प्रकार तयार करण्यात आले आहेत.
गळिताचे व चाऱ्याचे पीक म्हणून सूर्यफुलाचे बरेच महत्त्व आहे. भारत, रशिया व ईजिप्त या देशांमध्ये तेलबियांकरिता याची लागवड करतात. अमेरिका, आफ्रिका, ऑस्ट्रेलिया, चीन, जर्मनी, इटली इ. ठिकाणी कमी प्रमाणात याची लागवड करतात. याच्यापासून मुरघास किंवा ओला चारा तयार करतात.
वनस्पतिवर्णन : सूर्यफूल या वर्षायू वनस्पतीची पेरणी पावसाळ्याच्या आरंभी करतात. फुलोरे पावसाळ्याच्या शेवटी व थंडीत येतात. ही १–३ मी. उंच वाढते खोड बळकट, जाड व खरबरीत असते. पाने खाली समोरासमोर आणि वर एकाआड एक, लांब देठाची, केसाळ, मोठी, १०–१२ सेंमी. लांब, हृदयाकृती, करवती व लांब टोकाची असतात. जुलै–सप्टेंबरमध्ये शेंड्याकडे (क्वचित खाली फांद्याच्या टोकास) पिवळे शोभिवंत तबकासारखे (स्तबक) फुलोरे येतात. त्यांचा व्यास १०–१५ सेंमी. (क्वचित २०–३५ सेंमी.) असून किरणपुष्पे पिवळी, वंध्य व जिव्हाकृती आणि बिंबपुष्पे गर्द पिवळी द्विलिंगी व नलिकाकृती असतात. छदे हिरवी व अनेक फळे व बीजे शंक्वाकृती फळ संकृत्स्न बी चपटे व काळे. हे. रिजिडस या लहान सूर्यफुलाचे फुलोरे गर्द सोनेरी रंगाचे व लहान असून बिंबाचा भाग पिंगट असतो.
जमदाडे, ज. वि.
सूर्यफुलात तेलाचे प्रमाण ४५–५०% असल्यामुळे थोड्या क्षेत्रात व कमी वेळात या पिकापासून अधिक तेल मिळू शकते. हे तेल आहाराच्या दृष्टीने फारच चांगले आहे. हे पीक कमी मुदतीचे (७०–८० दिवसांचे ) आहे. या पिकाची लागवड सुधारित तंत्राने केल्यास भरपूर फायदा होऊ शकतो. जिरायती पिकापासून हेक्टरी ८–१२ क्विंटल आणि बागायती पिकापासून हेक्टरी १५–२० क्विंटल उत्पादन मिळते. भारतातील सूर्यफूल लागवडीखालील क्षेत्रापैकी जवळ-जवळ ७०% क्षेत्र महाराष्ट्र राज्यात आहे.
हवामान : सूर्यफुलाचे पीक खरीप, रब्बी आणि उन्हाळी हंगामांमध्ये घेता येते. कारण हवेतील तापमान व सूर्यप्रकाशाचा कालावधी यांचा या पिकाच्या वाढीवर फारसा परिणाम होत नाही.
जमीन : या पिकाची लागवड हलकी, मध्यम व भारी अशा सर्व प्रकारच्या जमिनीत करता येते. जमीन शक्यतो उत्तम निचऱ्याची असावी.
पूर्व-मशागत : या पिकाचे मूळ ६० सेंमी. पर्यंत खोलवर जात असल्यामुळे २०–३० सेंमी. खोलीवर पहिली नांगरट करावी आणि दुसरी नांगरट उथळ करावी. त्यानंतर २-३ कुळवाच्या पाळ्या द्याव्यात.
बियाणे : चांगल्या जातीचे सुधारित प्रतिहेक्टरी १०–१२ किग्रॅ. बियाणे वापरतात. सूर्यफुलाचे बी पक्व झाल्यावर ४५–५० दिवस सुप्तावस्थेत असते, म्हणून पेरणीसाठी शक्यतो मागील हंगामाचे बी वापरतात.
जाती व पेरणी : मॉडर्न, एसएस– ५६ व बुटक्या या जाती ७५–८० दिवसांत तयार होतात. या बियाण्यांची पेरणी ४५ X २० सेंमी. अंतरावर करतात. ई. सी. ६८४१४, सूर्या, बीएसएच–१ व आशादायक वाण केआरएस या जातींची बियाणे ६० X २० सेंमी. अंतराने पेरतात. या जाती सु. १०० दिवसांत काढणीस तयार होतात. मिश्रपीक म्हणून सूर्यफूल घेताना भुईमुगाच्या पिकाबरोबर ६ : २ या प्रमाणात, तसेच तूर व सूर्यफूल २ : १ या प्रमाणात पेरतात. पेरणीपूर्वी बियाणे १२ तास पाण्यात भिजवून, नंतर सावलीत सुकवून पेरणी केल्यास जोमदार व एकसारखी होते. पेरणीपूर्वी १ किग्रॅ. बियाण्यास २ ग्रॅ. थायरम किंवा ब्रॉसिकाल चोळतात.
खते : हे पीक रासायनिक खतांना चांगला प्रतिसाद देते, म्हणून प्रतिहेक्टरी ५० किग्रॅ. नायट्रोजन व २५ किग्रॅ. फॉस्फरस देतात. बोरॉनाचा (०·५ %) फवारा दिला असता दाणे भरण्याचे प्रमाण वाढते.
आंतर मशागत : पेरणीनंतर १०–१२ दिवसांनी दोन वेळा विरळणी करतात. पीक सु. २० दिवसांचे असताना पहिली व ३५– ४० दिवसांचे असताना दुसरी कोळपणी करतात. पाण्याची सोय असल्यास फुले धरण्याच्या वेळी, पीक फुलोऱ्यावर येण्याच्या वेळी व बियांची वाढ होण्याच्या अवस्थेत पाणी दिल्यास दाणे चांगले भरतात व उत्पादनामध्ये वाढ होते.
सूर्यफूल स्वपराग सिंचित नसल्यामुळे व शेतात जास्त प्रमाणात मधमाश्या नसल्यास पेरणीनंतर ५०–६० दिवसांनी शेतातील फुलांवरुन मलमली कपड्याने हात फिरविल्यास किंवा एक फूल दुसऱ्या फुलावर घासल्यास दाणे चांगले भरतात आणि उत्पादनात २५% वाढ होते. असे दोन वेळा करतात.
रोग व किडी : सूर्यफुलावर मुख्यत्वेकरुन तांबेरा, कडका व पानावरील टिक्का या रोगांचा जास्त प्रमाणात प्रादुर्भाव होतो.
तांबेरा : हा बुरशीजन्य रोग पिकाच्या रोपावस्थेपासून ते पीक मुळावर आल्यावरसुद्घा होऊ शकतो. या रोगाची लक्षणे दिसताच, ५०० लि. पाण्यात १,७५० ग्रॅ. झायनेब किंवा डायथेन झेड– ७८ मिसळून एक हेक्टर क्षेत्रावर फवारतात. अशा १० दिवसांच्या अंतराने २-३ फवारण्या करतात.
कडका : हा बुरशीजन्य रोग पीक फुलात आल्यावर होतो. हा रोग झाल्यामुळे झाडाची पाने खालून वर अशी वाळत जाऊन झाड एकदम मरते. हा रोग शेवटच्या अवस्थेत येत असल्यामुळे यावर औषधी उपाय करणे फायद्याचे नसते. जमिनीतील जादा पाण्याचा निचरा होऊन योग्य ओलावा व उष्णता राखणे हिताचे ठरते.
टिक्का : हा रोग जमिनीतील व हवेतील बुरशीच्या बीजकांपासून होतो. या रोगाची लक्षणे दिसताच ५०० लि. पाण्यात हेक्टरी १,७५० ग्रॅ. ब्लायटेन अथवा डायथेन झेड-७८ मिसळून फवारतात.
किडी : सूर्यफुलावर मावा, तुडतुडे, फुलकिडे व पाने खाणारी अळी (केसाळ) इ. किडींचा प्रादुर्भाव होतो. वरील किडींच्या बंदोबस्तासाठी १०% बीएचसी २० किग्रॅ. प्रतिहेक्टरी धुरळतात. एन्डोसल्फॉन अथवा मॅलॅथिऑन ५०० मिलि. प्रतिहेक्टरी ५०० लि. पाण्यात मिसळून फवारणी करतात.
मळणी यंत्र : सूर्यफूल मळणीकरिता मळणी यंत्र विकसित करण्याचे प्रयत्न भारतात लुधियाना, भोपाळ व कोईतूर येथील संशोधन संस्थांत सुरु आहेत. मळणी यंत्र राहुरीच्या महात्मा फुले कृषी विद्यापीठाच्या पुणे येथील कृषी महाविद्यालयात कार्यरत असलेल्या कृषी अभियांत्रिकी संशोधन केंद्राने विकसित केले. ‘फुले’ सूर्यफूल मळणी यंत्र नावीन्यपूर्ण असे आहे. कारण या मळणी यंत्रात इतर यंत्रांप्रमाणे ड्रम, कॉनकेव्ह चाळण्या, विद्युत् चलित्र वगैरे भाग अजिबात नाहीत. या यंत्राने मळणी केल्यास फुलापासून दाणे वेगळे होतात परंतु फूल भरडले जात नाही. दिवसभरात चार माणसे ६–७ क्विंटल सूर्यफुलाची मळणी करु शकतात. [ पहा : मराठी विश्वकोश, खंड १८, चित्रपत्र क्र. ३].
उपयोग : सूर्यफूल या पिकापासून खाद्य तेल उत्पादन मिळतेच, शिवाय त्यापासून जनावरांना पेंडही मिळते. तेल पिवळसर व गोड असते. त्यापासून लोणीही बनवितात. टरफलापासून पेक्टीन, अल्कोहॉल, फुरफुरॉल इ. रसायने व इंधनेही तयार करता येतात.
सूर्यफुलाचा पूर्वी औषधी वनस्पती म्हणून उपयोग केला जात असे. अंग-मालिशसाठी तेल फार उपयुक्त आहे. गराचा उपयोग शरीराचा वाकलेला भाग सरळ करणे, पुळी इत्यादींवर लेप देण्यासाठी केला जातो. तेलाचा उपयोग रंग, रोगण (व्हार्निश), प्लॅस्टिक इ. बनविण्यासाठी होतो. सूर्यफुलाच्या खोडापासून रेशमासारखा तलम धागा मिळतो. विशेषतः रशियात मोठ्या आकाराच्या बिया भाजून मीठ लावून खातात. (चित्रपत्र).
निंबाळकर, वसंत
“