सुमेरियन संस्कृति

सुमेरियन संस्कृति : जगातील सर्वांत प्राचीन प्रगत संस्कृती. ती प्राचीन मेसोपोटेमियाच्या दक्षिणेकडील प्रदेशात (विद्यमान इराक) नांदत होती. या संस्कृतीचा विकास टायग्रिस व युफ्रेटीस या नद्यांच्या दुआबात इ. स. पू. ३५००—१९०० दरम्यान झाला. दक्षिणेकडे इराणचे आखात व अरबस्तानचे वाळवंट, पश्चिमेस युफ्रेटीस नदी, उत्तरेस समाराच्या जवळ अरबस्तानाचे वाळवंट व पूर्वेला टायग्रिस या सुमेरच्या प्राचीन सीमा होत. यांतील नैर्ऋत्येचा भाग हा सुमेर होय. सुमेर येथे पहिली वस्ती इ. स. पू. ४५००—४००० दरम्यान प्रोटो-युफ्रेटीअन किंवा उबेडियननामक लोकांनी केली होती. त्यांनी दलदलीच्या प्रदेशातील पाणी हटवून शेतीस उपयुक्त जमीन तयार केली. शेती व पशुसंवर्धनाबरोबरच त्यांनी व्यापार व अन्य उद्योगधंदे सुरु केले. विणकाम, गवंडीकाम, भांडी बनविणे हे त्यांपैकी काही होत. रंगीत नक्षीची खापरे, पातळ कौलासारख्या विटांची घरे व मंदिरे, नदीतील लव्हाळ्याच्या मोळ्यापासून उभारलेल्या कुडाच्या झोपड्या, गारगोट्यांची पाती बसविलेले खापरी विळे, दगडी कुऱ्हाडी, खापरी गोफणगुंडे व क्वचितच कोठे आढळणारी तांब्याची कुऱ्हाड ही उबेडियन संस्कृतीची वैशिष्ट्ये होत. उबेडियनांच्या मेसोपोटेमियातील अन्तःप्रवसनानंतर विविध सेमिटिक लोकांनी तिथे प्रवेश केला आणि उबेडियनांच्या सांस्कृतिक विशेषांत आपली वैशिष्ट्ये घातली. त्यानंतर या प्रदेशात सुमेरियन स्थिरावले.

या काळातील सर्वांत महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे सुमेरियन समाजाचे नियमित संघटन होय. त्यांनी अर, ऊरुक (ईरेक),  अमा, इरिडू, लॅगॅश, निप्पुर, सिपेअर, कीश, अश्काक, लराक, अदाब, लार्सा, बाद-तिबिरा, अक्कड वगैरे नगरराज्ये स्थापन केली. या नगरांमधून सुमेरियनांनी सुरेख व भव्य प्रासाद आणि मंदिरे बांधली. शिवाय नगराभोवती संरक्षणासाठी भक्कम तटबंदी बांधली. त्यांतून परिपक्व नागर संस्कृती नांदू लागली. सुरुवातीस राजकीय सत्ता मूलतः नगरातील नागरिकांच्या हाती होती परंतु विविध नगरराज्यांमध्ये वैर निर्माण झाल्यावर तिथे राजेशाही आली. अर्थात हा राजा म्हणजे सर्वोच्च धर्मगुरु (पटेसी) होय. त्यामुळे या धर्मगुरुसत्ताक राज्यपद्घतीत (थिऑक्रटिक) प्रत्येक राज्य हे स्थानिक देवतेची संपत्ती मानण्यात येऊन सर्वोच्च धर्मगुरुकडे शासकीय व धार्मिक प्राधिकार असत. या नगरराज्यांत परस्परांत एकमेकांत युद्घे होत. त्यांपैकी जे बलवत्तर असेल, त्याने शेजारची नगरराज्ये जिंकून राज्यविस्तार केला. साहजिकच त्यांना लहान साम्राज्याचा दर्जा प्राप्त झाला. अर, ऊरुक ही त्यांपैकी महत्त्वाची राज्ये होत. इ. स. पू. २३०० च्या सुमारास ऊरुकची सत्ता सबंध सुमेर प्रदेशावर काही काळ होती. त्यावेळी अक्कडचा सेमिटिकवंशीय पहिला सॅरगॉन (कार. २३३४ — २२७९) याने सुमेर पादाक्रांत केले. त्याच्या साम्राज्याचा विस्तार इराणच्या आखातापासून भूमध्य समुद्रापर्यंत होता. सुमेरची सत्ता या घराण्याकडे अनेक वर्षे होती. इ. स. पू. २१८० मध्ये रानटी टोळ्यांनी अक्कडच्या सेमिटिकांचा पराभव केला. त्यानंतर इ. स. पू. २१२५ मध्ये सुमेरियन लोकांनी अक्कड जिंकून ते अरच्या राज्याचा भाग बनले. अर या नगरराज्याच्या तिसऱ्या घराण्याने (थर्ड डायनेस्टी) सुमेरवर नियंत्रण मिळविले आणि ईलम व ॲसिरिया हे प्रदेश पादाक्रांत करुन सुमेरियन संस्कृतीचे पुनरुज्जीवन केले. त्यानंतर अरेबियन द्वीपकल्पातून आलेल्या सेमिटिक जमातींनी सुमेरवर अधिसत्ता प्रस्थापित केली.

सामाजिक स्थिती : सुमेरमध्ये शेती, पशुपालन (मेंढपाळी) व मच्छिमारी हे व्यवसाय करणाऱ्या स्थिरपद समाजाचा पुरावा उत्खननांतून मिळाला. या समाजात पुढे व्यापारउदीमासाठी व्यावसायिक वर्ग होता. शेती, व्यापार व धर्मकारण पटेसीच्या हाती होते. त्याला सेनानायकाचीही मदत असे. शेतीसाठी त्यांनी कालवे बांधले व जादा पाण्याचा निचरा करण्यासाठी चरही खोदले होते. बार्ली, गहू, खजूर आणि भाजीपाला ही त्यांची प्रमुख पिके होत. त्यांनी गुरेढोरे जोपासली आणि त्यांच्या पैदाशीस उत्तेजन देऊन कळप वाढविले. लोकरीच्या उत्पादनात ते आघाडीवर होते. त्यापासून ते उत्कृष्ट वस्त्रनिर्मिती करीत असत. त्यांची अर्थव्यवस्था देवतेला केंद्रस्थानी ठेवून गुंफलेली होती आणि सर्व जमीन देवतेच्या मालकीची असून सर्वांना पुरेल एवढे धान्य ठेवून उर्वरित मंदिराच्या कोठारात जात असे मात्र सर्व समाज शेतावर राबत असे.

सामाजिक दृष्ट्या  ⇨ अर,  ⇨ ऊरुक या नगरराज्यांचे कालखंड महत्त्वाचे असून त्यांचे अवशेष मोठ्या प्रमाणावर आढळले आहेत. त्या काळात सबंध बॅबिलोनियावर ऊरुक संस्कृती पसरलेली दिसते. नक्षीकाम नसलेली, तांबडी व भुऱ्या रंगाची, तोट्या व उचलण्यासाठी कान असलेली मृत्पात्रे ही या काळाचे वैशिष्ट्य होय. ही मृत्पात्रे तत्कालीन कुंभारांनी चाकावर तयार केलेली होती. या समाजात कारागीर जडजवाहीर, मृत्पात्रे, शस्त्रास्त्रे, चिलखते वगैरे तयार करीत. चांदी, तांबे, सुवर्ण व शिसे त्यांना ज्ञात होते. मंदिरे प्रशस्त व दगडांच्या चौथऱ्यावरती बांधलेली होती. भिंतींच्या सजावटीची एक अभिनव पद्घत त्यांनी वापरली होती. तीत मातीच्या गिलाव्यामध्ये भाजक्या मातीचे लांब शंकू खोचलेले आढळले. शिवाय भिंती व स्तंभांवर भौमितिक रचनाबंध आढळून आले आहेत. ऊरुकच्या उत्तरकाळात आवर्त मुद्रा (सिलिंडर-सिल्स) मिळण्यास प्रारंभ होतो. या काळातील सर्वांत महत्त्वाचा शोध म्हणजे लेखनविद्या होय. सुमेरियनांनी इ. स. पू. ३००० च्या सुमारास क्यूनिफॉर्म ह्या चित्रलिपीचा शोध लावला. या लिपीची चिन्हे पाचराच्या आकाराच्या कलमी हत्याराने तयार करुन ती ओल्या मातीच्या गोळ्यात घालून नंतर सूर्यप्रकाशात वाळवीत. अशा प्रकारच्या चित्रांकित हजारो मातीच्या इष्टिका (मुद्रा) उत्खननांत सापडल्या आहेत. सुमेरियन भाषेमुळे राजकीय, सामाजिक, आर्थिक, धार्मिक व वाङ्‌मयीन स्थितीविषयी माहिती मिळते. तद्‌वतच या नगरांतील कायदे व धर्म यांवर प्रकाश पडतो. या लोकांना गणितशास्त्र, वैद्यक, खगोलशास्त्र यांचेही बऱ्यापैकी ज्ञान होते. सुमेरियनांनी लेखकांना (कोरक्यांना) प्रशिक्षण देण्यासाठी काही विद्यालयसदृश व्यवस्था केली होती. त्यांची शासकीय व मंदिरसंस्थांची दप्तरे सुरक्षित असल्याचे आढळले आहे. चाके असलेले रथ, बैलगाड्या यांचा सर्रास उपयोग होत होता. अरच्या उत्खननातील राजांची थडगी महत्त्वाची असून तिथे अनेक मंदिरे, मातीचे मनोरे, अनेक मजली घरे, शाळा, लेखमुद्रा इ. मिळाल्या, तसेच एका पिंपाकृती मृत्पात्रावर काही वस्तूंची यादी कोरलेली आढळली. शिवाय एका मंदिराच्या विटेवर ‘अ-अनि-पद’ याचे नाव आढळते. शिवाय तांत्रिक विद्याही सुमेरियन समाज शिकला होता.

राजकीय इतिहास : सुमेरियन इतिहासाचे स्थूल मानाने तीन भाग पडतात : पहिला खंड अरच्या राजघराण्याचा. दुसरा अक्कडच्या वर्चस्वाचा व तिसरा सुमेरियन सत्तेच्या पुनर्स्थापनेचा. या प्रत्येक खंडातील राजांची नावे असलेली वंशावळींची सूची उपलब्ध झाली आहे. या तीनही कालखंडांच्या इतिहासाविषयी सुमेरियन बखरीत विपुल माहिती आहे.

अरचा पहिला प्रलयोत्तर राजा मेस-अनि-पद हा स्वतःस कीशचा अधिपती म्हणवितो. तो प्रत्यक्ष सत्ताधीश असला, तरी कीशवर त्याने विजय मिळविलेला असावा. याचा पुत्र अ-अनि-पद (इ. स. पू. २५८०). होय. उबाइडनजीकच्या एका मंदिरावरील लेखात निन्-खुर्गस देवतेचे मंदिर अरचा राजा मेस-अनि-पद याचा पुत्र अरचा राजा अ-अनि-पद याने बांधले, असा लेख आहे. याने ⇨ निप्पुर च्या एका मंदिराचा जीर्णोद्घार केला. निप्पुर व कीश ही गावे अरपासून १६३ किमी. च्या त्रिज्येत येतात. एवढया मोठ्या प्रदेशावर यांचे स्वामित्व असावे, असे दिसते. हे साम्राज्य फार काळ टिकले नाही, नगरराज्ये पुन्हा स्वतंत्र झाली. यापुढचा नाव घेण्यासारखा राजा उरुकागिना. हा लॅगॅशचा अधिपती होता. त्याच्या काही राजाज्ञा उपलब्ध आहेत. या सर्व नियमांचा उद्देश सामान्य, दरिद्री अशा लोकांना जीवित सुसह्य व्हावे हाच होता. धनिकवर्ग व पुरोहित यांनी चालविलेली समाजाची पिळवणूक थांबविण्यात आपण यशस्वी झालो असे तो म्हणतो. ही सगळ्यात साधी, प्राचीन, छोटी पण न्यायी अशी विधिसंहिता होय. एकीकडे हा ऊरुकागिना आपल्या नागरिकांचे जीवित सुरक्षित व सुखी करण्यात गर्क असताना अमा या गावाचा पटेसी लुगल झगिसी हा बलिष्ठ बनला. त्याने अर, ऊरुक अशा शेजारी नगरराज्यांवर अंमल बसविलाच पण एवढयावरच समाधान न मानता उत्तर व पश्चिम दिशांकडे मोठाल्या मोहिमा केल्या. तो लेखात आपल्या स्वतःला ‘उगवतीपासून मावळतीपर्यंत पसरलेल्या भूमीचा अधिपती ‘   म्हणवितो, तसेच दक्षिण सागरापासून (इराणी आखात) टायग्रिस-युफ्रेटीसच्या पलीकडच्या उत्तरेकडील समुद्रापर्यंत (भूमध्य) आपली सैन्ये पोहोचल्याचा हवाला देतो. लुगलझगिसी याने लेगॅशचा विनाश करुन ऊरुकागिना याला पदभ्रष्ट केले. आपल्या यशाचे श्रेय तो एन्‌लिल देवतेच्या कृपेला देतो आणि अर, ऊरुक, निप्पुर येथेही त्याने मोठा दानधर्म केला परंतु या श्रद्घाळू भक्ताचा मुख्य हेतू राज्याचा विस्तार आणि सुमेरियापासून भूमध्य सागरापर्यंतचे व्यापारी मार्ग सुरक्षित राखणे, हाच होता, याविषयी दुमत नाही.

 नव्या नगरराज्यांचे पटेसी प्रबळ बनत चालले. यांमध्ये लॅगॅशचा सर्वेसर्वा गूडेआ हा विशेष प्रसिद्घ आहे. ह्याचे अनेक पुतळे लॅगॅशच्या अवशेषांत मिळाले आहेत. हा मोठा दिग्विजयी योद्घा नसला, तरी विद्येचा व विद्वानांचा आश्रयदाता, धर्मप्रसारक आणि न्यायी होता. याने देवळांचा जीर्णोद्घार केला, न्याय व समता प्रस्थापित केली. सुमेरियन लोकांनी त्याला अवतारी पुरुषांच्या कोटीत बसविले. दुसरीकडे अरमध्येही असेच सत्प्रवृत्त राजे उदयास आले. यांपैकी अर-एन्गुर (उर-नाम्मू) याने बॅबिलोनवर स्वामित्व बसवून एक सुधारलेली विधिसंहिता जारी केली. त्याने अठरा वर्षे राज्य केले. याचा मुलगा डुंगी (शुएजी) याने अठ्ठावन्न वर्षे राज्य केले. या पितापुत्रांच्या राज्यात व्यापाराची भरभराट झाली. विशेषतः डुंगी याच्या न्याय्य व धर्मप्रवण कारभारामुळे त्याला परमेश्वरी अवतार मानण्यात येऊ लागले. त्याने अनेक मंदिरे बांधली. तथापि यानंतर थोडयाच काळात पूर्वेकडून ईलमच्या व पश्चिमेकडून ॲमोराइट टोळ्यांच्या आक्रमणांना आरंभ झाला व सगळ्या मोठमोठ्या शहरांचा विनाश झाला. इ. स. पू. १९०० च्या आसपास सुमेरियाच्या स्वतंत्र राजकीय सत्तेचा अस्त होऊन बॅबिलोनची नवी सत्ता उदयास आली.

आर्थिक स्थिती :  सुमेरियन नागरी संस्कृतीचा आर्थिक पाया म्हणजे युफ्रेटीस-टायग्रिस यांच्या पाण्यावर चालणारी शेती. शेतीसाठी त्यांनी ठिकठिकाणी कालवे व पाटबंधारे बांधून हे जलौघ अधिक उपयुक्त केले होते. दैनंदिन जीवनाला आवश्यक अशी आयुधे व उपकरणे प्रायः पाषाणाची बनविलेली असत. लहानमोठ्या हातकुऱ्हाडी, मातीची वा लाकडांची, गारांची पाती लावलेले विळे व दगडी छिन्न्या वापरात होत्या. तांबे, शिसे व नंतर ब्राँझ धातूचा शोध लागला. त्याचा उपयोग कुऱ्हाडी, जंबिये, भाले, परशू अशी आयुधे व शिरस्त्राणे आणि रथाची धाव तयार करण्यात होऊ लागला. सोने, रुपे, नीलाश्म (लपिसलॅझ्युली), हस्तिदंत व क्वचित हाडे यांचा दागिन्यांसाठी वापर होत असे. मेंढीच्या लोकरीचे कपडे-विशेषतः झग्यासारखे एक वस्त्र-वापरात होते. इमारतीच्या चांगल्या दगडापासून ते अन्य काही वस्तू सुमेरियात आयात होत. सुमेरियन किनारा व पूर्वेकडे थेट सिंधू नदीच्या प्रदेशापर्यंत सुमेरियन व्यापार जहाजांद्वारे पोहोचला होता. जमिनीवरुन ने-आण करण्यासाठी तसेच लढाईतही रानगाढवे लावलेल्या गाडया व रथ वापरीत. या आर्थिक जीवनाच्या केंद्रस्थानी त्या त्या नगरीचा पटेसी असे. मंदिरांतून व्यापाराचे हिशेब, करारपत्रे, तसेच राज्याचे कर व जहागिरी इ. तपशीलांचे दप्तर असे. शेतीतून निघणाऱ्या जादा संपत्तीतून धर्मगुरु, शासक, कारकून व कारागीर यांचे स्वतंत्र वर्ग पोसता येऊ लागले. संपन्न समाजाच्या वाढत्या गरजा भागविण्यासाठी साम्राज्ये अस्तित्वात आली.

वाङ्‌मय व लेखन : सुमेरियन संस्कृतीचा अत्यंत महत्त्वाचा शोध म्हणजे लेखनकला. क्यूनिफॉर्म या नावाने ओळखली जाणारी चित्रलिपी सुमेरियन समाजाने सिद्घ केली. प्रथम हिशेब, पत्रके, देणग्या व दाने, जमाखर्च, व्यापारी करार यांच्यापुरताच लेखनाचा वापर मर्यादित असला, तरी हळूहळू तो वाढत गेला. राजाज्ञा व विधिसंहिता लेखबद्घ करण्यात आल्या व शेवटी धार्मिक स्वरुपाचे कथापुराणात्मक साहित्यही तयार झाले. कीश, लॅगॅश अशा शहरांच्या अवशेषांत हजारो मृण्पत्रांची ‘ग्रंथालये’ सापडली आहेत. यात काव्यग्रंथ व इतिहासग्रंथही आहेत. शिवाय देवदेवतांची स्तोत्रे, प्रार्थना व जगाच्या उत्पत्तीविषयीच्या कथा आढळतात. या कथा इतरत्र उत्पत्तीविषयी आढळणाऱ्या कथांप्रमाणे असून त्यांचा मुख्य गाभा सारखाच आहे. सुमेरियन वाङ्‌मयातील दुसरा प्रसिद्घ विषय म्हणजे गिलगामेश महाकाव्य. या सर्वांपेक्षा विशेष लक्ष्य असा प्रकार जर कोणता असेल, तर तो इतिहास हा होय. अरच्या साम्राज्याच्या ऐन वैभवाच्या काळात तेथील कोणा सुशिक्षित माणसाने सुमेरियाचा इतिहास रचला. अनेक घराण्यांच्या वंशावळी आणि बऱ्याच राजांच्या कारकीर्दीची वर्षे यांची तपशीलवार नोंद केली आहे. त्याने समकालीन राजे व राजवंश हे एकामागून एक झाले असे दाखवून प्रलयोत्तर कालखंडाची कालगणना दिली आहे. या सर्व राजांना कालदृष्टया पुन्हा एकमेकांशेजारी नेऊन बसविल्यानंतर ठोकळमानाने काही काही मर्यादा निश्चित करता येतात. यासाठी ‘प्रलय’ ही एक मोठी खूण या आद्य इतिहासकाराने वापरली आहे. प्रलयोत्तर पहिला राजा म्हणून मेस-अनि-पद याचे नाव सापडते. अर, ऊरुक, शिरपूर्ला (लॅगॅश), कीश या सगळ्या नगरांच्या उत्खननांमधून प्रलयनिदर्शक असे गाळाचे मोठाले थर सापडले आहेत. प्रलयोत्तर थरात अक्षरांकित विटा सापडतात.

धर्म : सुमेरियन धर्मकल्पना ह्या पश्चिम आशियातील व यूरोपमधील अनेक धर्मकल्पना, देवदेवतापुराणे यांच्या आदिस्थानी आहेत. विशेषतः कित्येक हिब्रू व ख्रिस्ती पुराणांचे व कितीतरी ग्रीक देवदेवतांचे सुमेरियाशी असलेले साम्य जाणवते. मानवोत्पत्तीच्या कथा थोड्याफार फरकाने नंतरच्या बॅबिलोनियन, हिब्रू, ग्रीक व ख्रिस्ती पुराणांनी पत्करल्या आहेत. मानवी जीवनातील यापुढचा सर्वांत महत्त्वाचा सण म्हणजे प्रलयाचा. ह्या प्रसंगाची सत्यताही सर्व नंतरच्या धर्मांनी मानली आहे. आरंभी वेगवेगळ्या नगरराज्यांची अधिष्ठात्री देवता स्वतंत्र असली, तरी कालांतराने त्यांपैकी काहींना जास्त मान्यता व भक्तगण लाभले. शामाश हा प्रकाशाचा देव म्हणजेच सूर्य. याची उपासना विशेष करुन अरमध्ये प्रचलित होती. नगरातील सर्वांत भव्य आणि प्रसिद्घ मंदिर म्हणजे चंद्राचे देवालय होय. त्यास सुमेरियन लोक नन्ना म्हणत. निप्पुरचा मुख्य देव म्हणजे एन्‌लिल. हा सर्व देवदेवतांचा अधिपती समजला जाई. निन्नी ही मातृदेवता किंवा भूदेवी असून हिचेच रुपांतर पुढे इश्तारमध्ये आणि ग्रीकांच्या ॲफ्रोडाइटी या देवतेत झाले. कीश व लॅगॅश येथेही मातृ-देवतेची पूजा होई. येथे तिचे नाव निना असे होते. या उलट निन्‌गिर्सू हा पावसाचा, शेतीचा व प्रलयाचा अध्यक्ष होता. अबू किंवा तामूझ हा उद्‌भिज्यांचा देव. अनु हा आकाशदेव. ह्याचा पुत्र एन्की म्हणजे वरुण. ह्याची पूजा इरिडू येथे मोठ्या प्रमाणावर होई. हे सर्व देव व देवता कुटुंबवत्सल असून त्यांच्या पुत्रपौत्रांचा परिवार मोठा असे. शिवाय माणसांप्रमाणे त्यांच्या या देवतांमध्ये हेवेदावे व वैरभाव असतच. ज्या नगरीचे राजकीय वर्चस्व वाढत जाईल, तसे तिच्या मुख्य देवतेचा बडेजाव वाढे व त्याच न्यायाने कमीही होत जाई. हे सर्व देव मूर्तिरुपात पूजण्यात येत. मंदिरांमध्ये त्यांच्या सेवेला पुरोहितांचा तसेच देवदासींचा मोठाच ताफा असे. त्यांचे सणवार, वार्षिक उत्सव मोठ्या उत्साहाने साजरे करण्यात येत. यांमध्ये पिकांची लावणी व कापणी या घटनांना मोठ्या सणांचे रुप दिले जाई. देवदेवतांच्या खेरीज सर्वसामान्य समाजामध्ये भूतेखेते, गंडेदोरे अशा गोष्टींवर मोठा विश्वास असे.

मृतांना पुरण्यात येई. येथील उत्खननांत पटेसींची अनेक थडगी सापडली आहेत. मृत माणसाच्या थडग्यात त्याच्या रोजच्या गरजा भागविण्यासाठी सर्व वस्तू ठेवीत. यात खाद्य पदार्थ आणि दागदागिने, तसेच रोजच्या वापराचे कपडे व लाकडी सामान असेच, पण याही पुढची पायरी ओलांडणारी थडगी सापडली आहेत. अर येथील एका इ. स. पू. तिसऱ्या सहस्रकात बांधलेल्या थडग्यात मुख्य राजा, त्याची राणी, शिपाई, प्यादे, आचारी, वाढपी, त्याचा रथ, रथाची खेचरे असा सर्व सरंजाम आढळला. शिवाय सोन्याचे दागिने, मुकुट, भाले, कट्यारी, बकऱ्याचे सोनेरी पुतळे इ. अवशेष मिळाले. यांतील राजा सोडून इतरांची तेथे सक्तीने पाठवणी केली जात असावी, हे उघड आहे. राजाबरोबर त्याच्या सुखसोयींसाठी परलोकी पाठवणी करण्यात आलेल्या लोकांची संख्या अठ्ठावन्न आहे परंतु या दफनविधीमागे परलोकाची, मरणोत्तर जीवनाची, आत्मा व शरीर यांच्या द्वैताची काही कल्पना असावी किंवा कसे याची निश्चित कल्पना करता येत नाही.

सुमेरियन संस्कृती ही आशियातील ज्ञात अशी आद्य संस्कृती म्हणावयास हरकत नाही. शेतीवर आधारलेला स्थिरपद शेतकी समाज, त्याच्या गरजा भागविणारा व्यापार, विविध कसबांप्रमाणे सामाजिक श्रमविभाजन व या सगळ्यांना संघटित करणारी धार्मिक व शासकीय यंत्रणा येथे उत्पन्न झाली. ॲसिरिया व बॅबिलोनिया यांनी सुमेरियाचाच वारसा पुढे चालविला. लेखनविद्या, वास्तुकला, चाकाचे वाहन, विधिसंहिता व सुसूत्र नगरव्यवस्था या सुमेरियन संस्कृतीने भावी जगाला दिलेल्या मोठ्या देणग्या होत.

संदर्भ : 1. Asmussen, J.P. Laessoe, Jorgen etal, ED. Handbunchder Religionsgeschichte, vol. I, 1971.

    2. Jones, T. B. Comp. The Sumerian Problem, New, York, 1969.

    3. Kramer, S. N. The Sumerian Mythology, London, 1973.

    4. Kramer, S. N. The Sumerians  Their History, Culture and Character, London, 1971.

    5. Study, John, Trans, Religion of The Ancient Near East, Philadelphia, 1973.

माटे, म. श्री.

“