सायनोजेन संयुगे

हायड्रोसायनिक अम्ल ओळखण्याची सर्वोत्कृष्ट चाचणी पुढीलआहे: परीक्ष्य विद्रावात अमोनिया व अमोनियम सल्फाइड घालून जवळजवळ कोरडे होईपर्यंत बाष्पीभवन करून मागे उरलेला अवक्षेप हायड्रोक्लोरिक अम्लाने अम्लीय करतात. परीक्ष्य विद्रावात हायड्रोसायनिक अम्ल असल्यास अमोनियम थायोसायनेट तयार होते व त्यात फेरिक लवण टाकल्यास त्याला रक्तासारखा लाल रंग येतो.

सायनुरिकअम्ल : {[ HOC(NCOH)₂N ].2H₂O}. सायनुरिक अम्लाचे रंगहीन व एकनताक्ष स्फटिक पाण्यात किंचित विरघळतात. हायड्रोसायनिक अम्ल या रंगहीन व विषारी द्रवाच्या ⇨बहुवारिकीकरणाने सायनुरिक अम्ल तयार होते.

सायनाइडे : हायड्रोसायनिक अम्लाच्या लवणांची विरघळण्याची क्षमता क्लोराइडांसारखी असते व त्यांच्यात सायनोजेन गट( –CN) असतो. ही सर्व सायनाइडे अतिशय विषारी असतात.

सोडियम सायनाइड : (NaCN). ही पाण्यात विरघळणारी विषारी व पांढरी पूड सु.५६३^° से. ला वितळते. तसेच हवेत उघडे ठेवल्यास याचे जलदपणे अपघटन होते. अमोनिया वायू सोडियम धातूवरून ३००^°–४००^° से. ला पाठवून तयार होणारे सोडामाइड लोणारी कोळशाच्या तप्त निखाऱ्यावरून जाऊ दिल्यास सोडियमसायनाइड तयार होते. कच्च्या कोलगॅसपासून व सायनामाइडापासून निष्कर्षित केलेल्या हायड्रोसायनिक अम्लाच्या मिठाशी किंवा सोडियमकार्बोनेटाशी संयोग करूनही सोडियमसायनाइड तयार करतात. धातुकांपासून (कच्च्या रूपातील धातूंपासून) सोने व चांदी यांच्या निष्कर्षणासाठी (मिळविण्यासाठी) सोडियमसायनाइडाचे मोठ्या प्रमाणावर उत्पादन होते. रंगद्रव्यनिर्मिती, धातूंचे उष्णता संस्करण (उदा., पोलादाचे पृष्ठ कठिनीकरण), विद्युत विलेपन इत्यादींसाठी सोडियमसायनाइड वापरतात. व्हर्मिनांचा (सूक्ष्म प्राण्यांचा) नाश करण्यासाठी सोडियमसायनाइडापासून बनविलेले हायड्रोसायनिक अम्ल वापरतात.

पोटॅशियम सायनाइड : ( KCN ). हे सोडियमसायनाइडासारखे असून पोटॅशियम कार्बोनेट व कार्बन यांच्या सायुज्जित (वितळलेल्या) मिश्रणावर अमोनियाची क्रिया करून तयार करतात. हे विषारी असून याच्या पांढऱ्या चिघळणाऱ्या स्फटिकांना कडू बदामासारखी चव असते. हे पाणी, अल्कोहॉल व ग्लिसरॉल यांच्यात विरघळते. धातुनिष्कर्षण व पोलादाचे उष्णता संस्करण करण्यासाठी तसेच वैश्लेषिक विक्रियाकारक व कीटकनाशक म्हणून पोटॅशियम सायनाइड वापरतात.

मर्क्युरिक व सिल्व्हर सायनाइड : [Hg(CN)₂ वAgCN]. मर्क्युरिक सायनाइड व सिल्व्हर सायनाइड ही संयुगे मर्क्युरिक क्लोराइड किंवा सिल्व्हर नायट्रेट यांचा विद्राव पोटॅशियम सायनाइडाबरोबर मिसळून तयार करतात. ही सायनाइडे तापविल्यास सायनोजेन वायू बाहेर पडतो. मर्क्युरिक सायनाइड विषारी असून याचे रंगहीन व पारदर्शक स्फटिक प्रकाशात काळवंडतात. पाणी व अल्कोहॉल यांत हे विरघळते. तापविल्यास याचे अपघटन होते. सिल्व्हर सायनाइडाचे विषारी, पांढरे प्रकाशसंवेदी चूर्ण अल्कली व अम्ले यांत विरघळते, मात्र पाण्यात विरघळत नाही. याचे ३२०^° से. तापमानाला अपघटन होते. छायाचित्रण, औषधे व जंतुनाशक साबण यांमध्ये तसेच चांदीचा लेप देण्यासाठी हे वापरतात.

क्युप्रिक (कॉपर) सायनाइड : [ Cu(CN)₂ ]. कॉपर सल्फेट व पोटॅशियम सायनाइड यांचे विद्राव मिसळले असता क्युप्रिक सायनाइड तयार होते. हे अस्थिर संयुग असून यातून सायनोजेन वायू बाहेर पडून क्युप्रस सायनाइड (CuCN) मागे राहते. क्युप्रिक सायनाइड हिरवे चूर्ण असून पाण्यात विरघळत नाही. लोखंडावर तांब्याचा मुलामा देण्यासाठी हे विद्युत् विलेपनात वापरतात.

फेरोसायनाइडे आणि फेरिसायनाइडे : पोटॅशियम फेरोसायनाइड : हायड्रोसायनिक अम्लापासून अनेक जटिल सायनाइडे बनतात. नायट्रोजनयुक्त गाळाचा कोळसा करून मिळालेला पुंज पोटॅश व लोखंडाचा चुरा यांच्याबरोबर भाजल्यास जो पदार्थ मिळतो त्याच्यापासून पाण्याद्वारे पोटॅशियम फेरोसायनाइडाचे [K₄Fe(CN)₆ . 3H₂O] निष्कर्षण करता येते. याचे खारट चवीचे, पिवळे स्फटिक पाण्यात विरघळतात, मात्र अल्कोहॉलात विरघळत नाहीत. यातील पाणी ६०^° से. ला निघून जाते. हे औषधे, शुष्क रंग व स्फोटके यांमध्ये आणि वैश्लेषिक विक्रियाकारक म्हणून वापरतात.

पोटॅशियम फेरिसायनाइड : [ K₃Fe(CN)₆ ]. विषारी व पाण्यात विरघळणारे असून याचे लहान स्फटिक भडक तांबडे असतात. तापविल्यास याचे अपघटन होते. कॅलिको छपाईत व लोकर रंगविण्यासाठी याचा वापर करतात.

सोडियम फेरोसायनाइड : [ Na₄Fe(CN)₆. 10H₂O]. पोटॅशियम फेरोसायनाइडाप्रमाणे हे तयार करतात. याचे स्फटिक अर्धपारदर्शक असून पाण्यात विरघळतात, परंतु अल्कोहॉलात विरघळत नाहीत. छायाचित्रण, रंगद्रव्ये, कातडी कमावणे व नीलप्रत कागद यांसाठी हे वापरतात.

सोडियम फेरिसायनाइड : [Na₃Fe(CN)₆.H₂O]. विषारी, चिघळणारे तांबडे चूर्ण पाण्यात विरघळते, मात्र अल्कोहॉलात विरघळत नाही. छपाईमध्ये व रंगद्रव्ये तयार करण्यासाठी हे वापरतात.

थायोसायनेटे : (सल्फोसायनेटे). ही थायोसायनिक अम्लाची (HCNS) लवणे असून लेड थायोसायनेटावर गंधकीकृत हायड्रोजनाची क्रिया करून किंवा थायोसायनेटांचे सल्फ्यूरिक अम्लाबरोबर ऊर्ध्वपातन करून ती तयार करतात.

सजल पोटॅशियम सायनाइडाचे जादा गंधकाबरोबर पाचन करून पोटॅशियम थायोसायनेट(KCNS) तयार करतात. याचे शुष्क घटक सायुज्जित करून किंवा पोटॅशियम कार्बोनेट, गंधक व पोटॅशियम फेरोसायनाइड यांचे मिश्रण तापवूनही हे तयार करतात. याचे स्फटिक पृष्ठावर रेघा असलेले, लांब प्रचिन, दिसायला नायटरच्या स्फटिकांसारखे असतात. थायोसायनेट निर्जल असले, तरी अतिशय चिघळणारे आणि पाण्यात व अल्कोहॉलात अतिशय विरघळणारे असून सहजपणे वितळून रंगहीन द्रव तयार होतो. हे रंगहीन, गंधहीन, आर्द्रताशोषक असून याचे स्फटिक खारट चवीचे असतात. याचे सु. ५००^° से. तापमानाला अपघटन होते. थायोसायनेटे रासायनिक विश्लेषणात विक्रियाकारक म्हणून, गोठण मिश्रणे, रसायनांची निर्मिती, कापड छपाई, कापड रंगविणे व छायाचित्रण यांमध्ये वापरतात.

अमोनियम व सोडियम थायोसायनेटांचे रासायनिक वर्तन सारखे असते. अमोनियम थायोसायनेटाचे (NH₄SCN) स्फटिक रंगहीन व चिघळणारे असून ते १४९.६^° से. तापमानाला वितळतात. पाणी, अल्कोहॉल, ॲसिटोन व अमोनिया यांत हे विरघळते. वैश्लेषिक रसायनशास्त्र, गोठण विद्राव, कापड रंगविणे, विद्युत् विलेपन, छायाचित्रण इत्यादींत हे वापरतात.

सोडियम थायोसायनेट (NaSCN) हे विषारी, पांढरे चूर्ण असून पाण्यात व अल्कोहॉलात विरघळते. याचा वितळबिंदू २८७^° से. आहे. विद्रावक, विक्रियाकारक व रासायनिक मध्यस्थ पदार्थ म्हणून, तसेच रबरावरील संस्करण, कापडाची छपाई इत्यादींत हे वापरतात.

फेरिक थायोसायनेट चमकदार तांबडे संयुग असून हे लेशमात्र लोखंडाच्या चाचणीसाठी व वर्णापनाद्वारे लोखंडाचे प्रमाण निश्चित करण्यासाठी वापरतात. हे ईथरमध्ये विरघळत असल्याने इतर अनेक मूलद्रव्यांपासून लोखंड अलग करण्यासाठी उपयुक्त आहे.

मर्क्युरिक थायोसायनेट [Hg(SCN)₂] हे विषारी व पांढरे चूर्ण असून अल्कोहॉलात विरघळते व पाण्यात थोडेच विरघळते. तापविल्यास याचे अपघटन होते. पोटॅशियम थायोसायनेटाच्या विद्रावात मर्क्युरिक क्लोराइड घालून हे तयार करतात. हे चूर्ण सुकवून पेटविल्यास प्रचंड प्रमाणात फुगते, म्हणून ⇨ शोभेच्या दारुकामातील नागाच्या गोळीत हा मुख्य घटक असतो. याचा वापर छायाचित्रणातही करतात.

सायनामाइड : (NHCNH). याचे रंगहीन स्फटिक ४३^°-४४^° से. ला वितळतात. धातूच्या सायनाइडांचे हे मूळ आहे. कॅल्शियम कार्बाइडावर नायट्रोजनाची सु. १,१००^° से. ला क्रिया करून कॅल्शियम सायनामाइड (CaCN₂) बनवितात. शुद्घ रूपात याचे रंगहीन समांतर षट्फलकीय स्फटिक असतात. याचा व्यापारी प्रकार करड्या रंगाचा असून त्यात हे संयुग ५५–७० टक्के असते. खत आणि तणनाशक म्हणून हे वापरतात. पोलादाच्या पृष्ठकठिनीकरणासाठीही याचा वापर करतात.

पहा :प्लॅस्टिक व उच्च्बहुवारिके रबर.

ठाकूर, अ. ना.

“