सँता फे: अमेरिकेच्या संयुक्त संस्थानांतील न्यू मेक्सिको राज्याची राजधानी, सँता फे परगण्याचे मुख्य ठिकाण आणि एक प्रसिद्घ पर्यटन-स्थळ. लोकसंख्या ६७,९४७ (२०१०). न्यू मेक्सिको राज्याच्या उत्तर-मध्य भागात, सँता फे नदीकाठावर सस. पासून सु. २,१३५ मी. उंचीवर हे शहर अल्बुकर्क शहराच्या ईशान्येस सु. १०० किमी.वर वसले आहे. शहरालगतच सँगी द क्रिस्टो पर्वत आहे.
न्यू मेक्सिकोच्या दॉन पेद्रो पेराल्ता या तिसऱ्या स्पॅनिश गव्हर्नरने१६१० मध्ये प्वेब्लो इंडियनांच्या काळातील वसाहतीच्या अवशेषांवर नवीन वसाहत स्थापन केली. तिचे नाव ला व्हिला रिअल द ला सँता फे द सँ फ्रॅन्सिस्को द असीस (इं. शी. द रॉयल सिटी ऑफ द होली फेथ ऑफ सेंट फ्रान्सिस ऑफ असीस) असे ठेवले. पुढे त्याचे संक्षिप्त रूप सँता फे असे झाले. पेद्रोने तेथे राजप्रासादसदृश गढी बांधली आणि कच्च्या विटांनी तटबंदीयुक्त असा चौक बांधला. त्या चौकाभोवतीच पुढे अरुंद बोळ असलेली कच्च्या विटांची घरे बांधण्यात आली. स्थापनेपासूनच सँता फे हे एक प्रशासकीय केंद्र म्हणून महत्त्वाचे ठरले परंतु शहराचे वसाहतीकरण मंद गतीने होत राहिले. प्वेब्लो इंडियनांनी स्पॅनिश धर्मोपदेशक व सैनिक यांच्या वर्तणुकीविरूद्घ बंड करून स्पॅनिशांना शह दिला, तेव्हा स्पॅनिश वसाहतवाल्यांनी शहर सोडून अन्यत्र स्थलांतर केले (१६८०). प्वेब्लोंनी पुढे १२ वर्षे स्वातंत्र्य उपभोगले. १६९२ मध्ये राज्यपाल दॉन द्येगो द व्हार्गास याने पुन्हा सँता फे वर स्पेनची सत्ता प्रस्थापित केली. त्यास इंडियनांचा फारसा प्रतिकार झाला नाही. अठराव्या शतकात ते स्पॅनिश वसाहतवाल्यांचे महत्त्वाचे लष्करी, प्रशासकीय व मिशनरी केंद्र बनले. १८०६ मध्ये लेफ्टनंट झेबुलॉन एम्. पाईक नैऋत्येकडील प्रदेशाचे समन्वेषण करण्यासाठी येथे आला होता. त्याच्या अहवालावरूनच अमेरिकनांचे या प्रदेशाबद्दल आकर्षण वाढले. पाईकला समन्वेषणकाळात येथेच तुरुंगात ठेवण्यात आले होते. स्पॅनिशांच्या जोखडातून मेक्सिको देश स्वतंत्र झाल्यानंतर (१८२१) अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने व मेक्सिको यांदरम्यानचा व्यापार सँता फे मार्गाने मोठ्या प्रमाणावर विकसित झाला. १८४६-४८ मधील मेक्सिकन युद्घात हे अमेरिकेच्या संयुक्त संस्थानांनी हस्तगत केले. १८४८ मध्ये न्यू मेक्सिको अमेरिकेच्या संयुक्त संस्थानांत समाविष्ट झाल्यानंतर १८५१ मध्ये ते न्यू मेक्सिको प्रदेशाच्या राजधानीचे ठिकाण बनले. पुढे १९१२ मध्ये या प्रदेशाला राज्याचा दर्जा मिळाल्यानंतर हेच राज्याच्या राजधानीचे ठिकाण राहिले. १८७५ पासून आर्चबिशपचे ते ठिकाण असून रोमन कॅथलिक पंथीयांचे उत्तर अमेरिकेतील ते एक प्रमुख केंद्र आहे. १८७९ मध्ये या ठिकाणापर्यंत लोहमार्ग टाकण्यात आला.
शहरात इंग्रजी व स्पॅनिश या दोन्ही भाषा वापरात असून प्वेब्लो इंडियन, स्पॅनिश व अमेरिकन अशा भिन्न संस्कृतींचा संकर येथे दृग्गोचर होतो. शहरातील वास्तुशिल्पांतही इंडियन व स्पॅनिश शैलींचा सुरेख संगम झाला असून त्याची प्रचिती राज्यपालांचा राजवाडा (१६१०, सध्या तेथे संग्रहालय आहे), चॅपेल ऑफ सान मीगेल (१७१०), कॅथीड्रल ऑफ सेंट फ्रान्सिस (१८६९), फोर्ट मर्सी (१८४६), क्रिस्तो रे चर्च इ. वास्तूंमधून येते. या प्रेक्षणीय वास्तूंशिवाय येथील कलावीथी, द म्यूझीयम ऑफ नाव्हाहो सेरिमोनिअल आर्ट, इंटरनॅशनल इन्स्टिट्यूट ऑफ आयबेरियन कलोनिअल आर्ट्स, न्यू मेक्सिको मिलिटरी म्यूझीयम इ. वस्तुसंग्रहालये प्रसिद्घ आहेत. त्यांतून इंडियनांनी बनविलेल्या अनेक कलात्मक वस्तू आढळतात. मानवशास्त्र व पुरातत्त्वविद्या यांच्या संशोधन-अभ्यासास वाहिलेल्या लॅबोरेटरी ऑफ अँथ्र पॉलॉजी आणि द स्कूल ऑफ अमेरिका या दोन संस्था आहेत.
शहराच्या परिसरातील पिकॉस रिव्हर कॅन्यन आणि ओजो कॅसिंटी गरम पाण्याचे झरे, बँडलियर राष्ट्रीय स्मारक ही प्रेक्षणीय स्थळे आहेत. आरोग्यवर्धक व आल्हाददायक हवामान, निसर्गरम्य सृष्टिसौंदर्य, लगतच्या पर्वतीय प्रदेशात असलेली स्कीईंगची सुविधा आणि इंडियन-स्पॅनिश संगमातून बांधलेल्या कलात्मक वास्तू, यांमुळे हे पर्यटकांचे आकर्षक ठिकाण बनले आहे. याशिवाय शहरात कलाकार व लेखकांच्या वसाहती, संगीतिकागृह, सेंट जॉन्स कॉलेज ऑफ सँताफे, अमेरिकन इंडियन विद्यालये, सँता फे राष्ट्रीय अरण्य मुख्यालय, प्वेब्लो इंडियनांची घरे इ. आढळतात. शहराच्या परिसरात पर्वतीय प्रदेशात थोड्याफार प्रमाणात खाणकाम व्यवसाय चालत असला, तरी हे शहर प्रामुख्याने प्राणिज व कृषी उत्पादनांच्या व्यापारासाठी प्रसिद्घ आहे.
चौधरी, वसंत