श्वसन, कृत्रिम

श्वसन, कृत्रिम : वातावरणातील ऑक्सिजन शरीरातील प्रत्येक जिवंत कोशिकेपर्यंत (पेशीपर्यंत) पोहोचविण्यासाठी अनेक प्रक्रियांची एक सुसंबद्ध मालिका सतत कार्यरत असते. श्वास आत घेणे व बाहेर सोडणे हा या मालिकेतील एक महत्त्वाचा घटक असतो. त्यासाठी आवश्यक अशी छातीच्या पिंजऱ्याची व त्याच्या तळाशी असलेल्या स्नायूंच्या पडद्याची हालचाल जेव्हा थांबते वा क्षीण होते तेव्हा ऊतकांमध्ये (समान रचना व कार्य असणाऱ्या कोशिकासमूहांमध्ये) ⇨ऑक्सिजन-न्यूनता निर्माण होऊ लागते. हृदयाचे स्नायू आणि मेंदूमधील कोशिका अशी अवस्था फार वेळ सहन करू शकत नाहीत. त्यांच्यात अपरिवर्तनीय जैवरासायनिक बदल होऊन त्यामुळे संपूर्ण शरीराला धोका संभवतो. अशा रीतीने ओढवणारा धोका व मृत्यू टाळण्यासाठी कृत्रिम रीत्या श्वसनाची हालचाल घडवून आणणे अत्यंत निकडीचे असते. प्रथमोपचारातील हे एक महत्त्वाचे तंत्र आहे. [⟶ प्रथमोपचार].

श्वसनाच्या प्रत्येक हालचालीबरोबर पर्यावरणातील हवा श्वसनमार्गातून खोलवर फुप्फुसांतील वायुकोशांपर्यंत जाऊन पोहोचते तेथील अतितलम अशा पटलांतून ऑक्सिजनाचे रेणू आरपार जाऊन रक्तात प्रवेश करतात व कार्बन डाय-ऑक्साइड वायू उलट दिशेने बाहेर येतो. यासाठी हवेत पुरेसा ऑक्सिजन असणे, धुरासारखे इतर प्रदूषक कमीतकमी असणे आणि श्वसनमार्गात द्रव, स्राव, अन्नपदार्थ यांसारखे अडथळे नसणे या गोष्टी आवश्यक असतात परंतु कृत्रिम श्वसनाची आवश्यकता असणाऱ्या प्रसंगी (उदा., गुदमरणे, पाण्यात बुडणे, आग लागलेल्या ठिकाणी अडकून पडणे किंवा चुकून अन्नपदार्थ श्वासनलिकेत अडकणे) बऱ्याच वेळा याउलट म्हणजे श्वसनाच्या कार्यक्षमतेला मारक परिस्थिती आढळते. वायुकोशांमधून रक्तात पोहोचलेला ऑक्सिजन शरीरभर समाधानकारक प्रमाणात वितरित होण्यासाठी रक्तातील हीमोग्लोबिनाचे प्रमाण आणि गुणवत्ता तसेच रक्ताभिसरणाची सुस्थिती हे घटक महत्त्वाचे ठरतात. रक्तस्राव, कार्बन-मोनॉक्साइड विषाक्तता, हृदयावर घातक परिणाम करणारी द्रव्ये (औषधे) आणि कृत्रिम श्वसनाची मदत पोहोचण्यात झालेला विलंब यांसारख्या कारणांमुळे ऑक्सिजन वितरणावर विपरीत परिणाम होऊ शकतो. कृत्रिम श्वसनाचा उपचार करताना हे सर्व विरोधी घटक लक्षात घेऊन त्यांच्या निवारणासाठी प्रयत्नही करावे लागतात.

नैसर्गिक श्वसनक्रियेमध्ये दर मिनिटास सु. पंधरा वेळा श्वास घेतला व सोडला जातो. प्रत्येक अंतःश्वसनात पुढील हालचाली समाविष्ट असतात : (१) प्रत्येक बरगडीस तिच्या खालच्या बरगडीला जोडणारा स्नायू आकुंचन पावतो. अशा सर्व स्नायूंच्या एकत्रित आकुंचनामुळे छातीच्या पिंजऱ्याची पुढची बाजू वर उचलली जाते. (२) पिंजऱ्याच्या तळाशी असणारे घुमटाच्या आकाराचे स्नायुमय मध्यपटल आकुंचित होऊन जवळजवळ सपाट होते. ते खाली ओढले गेल्यामुळे उदरपोकळीमधील इंद्रिये खाली ढकलली जातात. (३) या दोन्ही हालचालींमुळे उरोपोकळी मोठी होते. वाढलेली ही जागा भरून काढण्यासाठी फुप्फुसांचे आकारमान वाढते, वायुकोश मोठे होतात व बाहेरील हवा नाक व तोंड यांतून श्वसनमार्गात शिरून फुप्फुसांपर्यंत पोहोचते. या क्रियेस मदत होण्यासाठी श्वासनाल, श्वसनी, श्वसनिका व त्यांच्या शाखोपशाखा विस्फारतात व हवेला होणारा प्रतिरोध कमी करतात. काही कारणांमुळे प्रतिरोध अधिक असून श्वसनास अडथळा होत असेल, तर मानेचे व पाठीचे काही स्नायूदेखील साहाय्यक म्हणून अंतःश्वसनात भाग घेतात. अंतःश्वसन पूर्ण झाल्यावर लगेच सर्व स्नायूंचे आकुंचन थांबून शिथिलीकरण सुरू होते. स्थितिस्थापक गुणधर्मामुळे छातीच्या पिंजऱ्याचे आकारमान पूर्ववत होऊ लागते व फुप्फुसांवर दाब पडून हवा बाहेर ढकलली जाते. कृत्रिम श्वसनामध्ये या सर्व हालचाली स्नायूंच्या आकुंचनाशिवाय कृत्रिम रीत्या घडवून आणण्याचा प्रयत्न केला जातो.

कृत्रिम श्वसनाचा उपचार सुरू करण्यापूर्वी आपद्‌ग्रस्त व्यक्तीला प्रथम मोकळ्या जागेत, स्वच्छ हवेच्या ठिकाणी आणून ठेवले जाते. उंचावरून पडल्यामुळे किंवा मान वेडीवाकडी झालेली दिसल्यास मानेतील मणक्यांना दुखापत असण्याची शक्यता गृहीत धरून उपचार करताना मान शक्यतो हलणार नाही अशी काळजी घ्यावी लागते. त्यामुळे मेंदूच्या खालील लंबमज्जा आणि महत्त्वाच्या तंत्रिका तंतूंना [मज्जातंतूंना ⟶तंत्रिका तंत्र] अधिक इजा होण्याचा धोका टळतो. नंतर नाडी आणि हृदयाचे ठोके यांची तपासणी करून रक्ताभिसरणाची स्थिती अजमावली जाते. ते बंद असल्यास श्वसनोपचारापूर्वी छातीवर बुक्के मारून, हृदयाच्या ठिकाणी छातीवर दाब देऊन किंवा हृदयाच्या खालील बाजूच्या स्नायूंना चोळून हृदयाची क्रिया सुरू करण्याचा प्रयत्न प्रथम केला जातो. नंतर श्वसनाची स्थिती पाहिली जाते. ते चालू असल्यास शरीरातील ऊब राखून ठेवण्यासाठी पांघरूण घालून इतर उपचारांकडे लक्ष वळविले जाते, श्वसन क्षीण असल्यास किंवा थांबले असल्यास व्यक्तीचा डोक्याकडील भाग किंचित खालच्या पातळीवर येईल अशा पद्धतीने तिला झोपवून छातीमधील पाणी किंवा स्राव यांना बाहेर पडण्यास वाव दिला जातो. श्वसनमार्ग मोकळा व सरळ रेषेत येण्यासाठी हनुवटी वर उचलून डोके मागे झुकविले जाते. तसेच जिभ मागे पडून तिचा अडथळा श्वसनमार्गात होऊ नये म्हणून जिभेचे टोक चिमटीत धरून बाहेर ओढले जाते व मान एका बाजूस वळविली जाते. अनेकदा एवढ्या तयारीनंतर श्वसनमार्ग मोकळा होऊन क्षीण श्वसन पूर्ववत सुरू होते. तसे न झाल्यास व्यक्तीचे तोंड पूर्ण उघडून उपचारक आपली बोटे आत घालून तोंडातील कृत्रिम दात, माती किंवा अन्य कोणताही पदार्थ असल्यास तो बाहेर काढून टाकतो. जठरातून येणारे स्राव अंतर्गत दुखापतीमुळे तयार होणारी रक्ताची गाठ इत्यांदीसाठी व्यक्तीच्या शरीराची ‘डोक्याकडचा भाग खालच्या पातळीवर’ अशी स्थिती तशीच टिकवून कृत्रिम श्वसनाच्या हालचालींना त्वरित प्रारंभ केला जातो. त्या चालू असताना मधूनमधून थांबून श्वसन आणि हृदयक्रिया यांच्यात कितपत सुधारणा होत आहे, याचा अंदाज घेतला जातो.

कृत्रिम श्वसनाच्या अनेक पद्धती आहेत. कोणत्याही पद्धतीचे श्वसन दर मिनिटाला ८ ते १० या गतीने उपचारकाची दमणूक न होता केले जाते. हृदयाचे कार्य चालू आहे तोपर्यंतच शरीराला ऑक्सिजनाचा पुरेसा पुरवठा करून नैसर्गिक श्वसनक्रिया सुरू करून देणे हा मर्यादित उद्देश साधण्याचा प्रयत्न केला जातो. पुढील सर्व उपचार अर्थातच रूग्णालयात किंवा सुसज्ज रूग्णवाहिकेमध्ये केले जातील अशा अपेक्षा असते. त्यामुळे नैसर्गिक श्वसन सुरू होताच व्यक्तीला विश्रांत अवस्थेत-म्हणजेच पुनःप्राप्ति-अवस्थेत-ठेवले जाते. या अवस्थेत तिला एका कुशीवर वळवून आणि डोके शक्य तेवढे मागे झुकवून झोपवितात. श्वसनमार्ग मोकळा राहून स्राव किंवा उलटी झाल्यास तिच्यातील पदार्थ सहजपणे तोंडातून बाहेर येऊ शकतील, अशी व्यवस्था त्यामुळे होते.

कृत्रिम श्वसन पद्धती : होल्गर निल्सन पद्धत : व्यक्तीला पालथे झोपवून तिचे दोन्ही हात डोक्याखाली एकावक एक पालथे ठेवतात. उपचारक आपला एक किंवा दोन्ही गुडघे जमिनीवर टेकवून डोक्यापाशी बसतो. व्यक्तीच्या पाठीवर आपले दोन्ही हात, बोटे पसरून व अंगठे मध्यरेषेत एकमेकांस टेकतील अशा बेताने तो टेकवितो. कोपरे शक्य तेवढे सरळ ठेवून आपल्या शरीराचा भार तो हातांवर हळूहळू टाकत राहतो. त्यामुळे छातीमधील हवा बाहेर पडते. हि क्रिया पूर्ण झाल्यावर आपले हात उचलून तो व्यक्तिची दुमडलेले कोपरे व दंड जमिनीपासून वर उचलण्याचा प्रयत्न करतो. या क्रियेमुळे दाबलेली छाती पुन्हा फुगू लागते व हवा आत जाते. मग पुन्हा व्यक्तीची कोपरे जमिनीवर ठेवून हात पाठीवर टेकवून दुसरे आवर्तन सुरू केले जाते. तोंडाने हवा आत फुंकण्याच्या सध्या प्रचलित असलेल्या पद्धतीच्या खालोखाल या पद्धतीचा क्रमांक (कार्यक्षमतेच्या बाबतीत) लागतो, असे मानले जाते.

सिल्व्हेस्टर पद्धत : उताणे झोपविलेल्या व्यक्तीची कोपरे दुमडून प्रथम हात छातीच्या बाजूवर टेकवितात. नंतर बाजुला बसलेला उपचारक वरीलप्रमाणेच आपल्या शरीराचा भार हळूहळू छातीवर टाकतो. हवा बाहेर

टाकण्याची क्रिया पूर्ण झाल्यावर व्यक्तीची कोपरे व दंड सावकाश डोक्याकडे वळवितात. त्यामुळे छाती फुगण्यास मदत होते. त्यानंतर परत कोपरे खाली वळवून पूर्ववत ठेवल्यावर दुसरे श्वसन सुरू करता येते.

ईव्ह पद्ध त : व्यक्तीला एखादया फळीवर उताणे झोपवून किंवा कापडी झोळीत झोपवून प्रथम डोक्याची बाजू खाली व नंतर पायाची बाजू खाली असे हळूहळू डोलविले जाते. त्यामुळे उदरातील इंद्रियांचा भार पडून मध्यपटल छातीच्या बाजूला ढकलले जाणे व परत खाली येणे अशा हालचाली आलटून-पालटून होत राहतात.

श्रोणीय पद्धत : व्यक्तीला उताणे झोपवून तिच्या कंबरेचा भाग सु. २५ सेंमी. उचलला जातो व परत खाली टेकविला जातो. ईव्ह पद्धतीसारखाच परिणाम येथे साधला जातो.

नवजात अर्भक किंवा शिशू यांच्यासाठी : छातीचा पिंजरा नाजुक व लवचिक असल्यामुळे केवळ खालच्या बरगड्यांवर बोटांनी दाब देणे व सैल सोडणे असे आलटून-पालटून करीत राहिल्यास कृत्रिम श्वसनाची क्रिया होऊ शकते. दीर्घकाळ असे श्वसन करीत राहणे कधीकधी आवश्यक ठरते.

शेफर पद्घत : नील्सन पद्धतीप्रमाणेच व्यक्तीला पालथे झोपविले जाते. कंबरेच्या बाजूस व्यक्तीच्या दोन्ही बाजूंस दोन गुडघे टेकवून उपचारक बसतो आणि आपल्या दोन्ही हातांनी खालच्या बरगड्यांवर दाब देतो व सोडतो. व्यक्तीच्या हातांची वा कोपरांची हालचाल यात समाविष्ट नसते.

मुखावर मुख ठेवून वायुवीजन : ही पद्धत सर्वांत अधिक कार्यक्षम समजली जाते. व्यक्तीचा श्वसनमार्ग, तोंडाचा आतील भाग व नाक पूर्णपणे स्वच्छ केल्यावर तिला उताणे ठेवून उपचारक तिच्या डोक्यापाशी बसतो व तिचे तोंड शक्य तेवढे उघडतो. नंतर एका हाताच्या बोटांनी हनुवटी वर उचलून दुसऱ्या हाताच्या चिमटीत नाकाचा मऊ भाग पकडून व्यक्तीचे नाक पूर्ण बंद करतो. एक दीर्घ श्वास घेऊन तो आपले स्वतःचे तोंड पूर्ण उघडून ते व्यक्तीच्या उघडया तोंडाभोवती टेकवितो. मग सावकाश परंतु पूर्ण जोर लावून तो आपला श्वास व्यक्तीच्या तोंडावाटे तिच्या श्वसनमार्गात सोडतो. सुमारे दोन सेकंदात व्यक्तीची छाती पूर्ण भरून ती फुगण्याची हालचाल दिसून येते. मग तोंड उचलून तो पुन्हा दीर्घ श्वास घेतो. त्याच वेळी व्यक्तीची पूर्ण भरलेली छाती रिकामी होण्याची हालचाल त्याला दिसून श्वसन यशस्वीपणे केल्याची खात्री होते. असे मिनिटाला दहा वेळा केले जाते. छातीची हालचाल न दिसल्यास नाक घट्ट बंद आहे आणि डोके पूर्ण मागे झुकवून श्वसनमार्ग मोकळा आहे, याची पुन्हा खात्री केली जाते. दर दहा श्वसनानंतर नाडी, हृदयाचे ठोके तपासून रूधिराभिसरणाबद्दलही खात्री केली जाते. आवश्यक वाटल्यास छातीवर दाब देऊन हृदयक्रिया उत्तेजित केली जाते. कधीकधी याच पद्धतीचा अवलंब करून नाकावाटे हवा आत भरली जाते.

अपघातग्रस्त व्यक्तीला रूग्णालयात नेल्यानंतर तेथे श्वसनमार्गात रबरी नळी घालून तिच्याव्दारे ऑक्सिजन आत सोडला जातो. तसेच नळीला जोडलेल्या पिचकारीने किंवा चूषणयंत्राने आत साठलेले स्राव किंवा इतर द्रव पदार्थ वरचेवर काढून टाकता येतात. श्वसनक्रिया समाधानकारक नसल्यास श्वसन यंत्राचा वापर करून दीर्घकाळ हवेचा अथवा ऑक्सिजनाचा पुरवठा करता येतो. अशा यंत्रात फुप्फुसांना इजा होणार नाही, अशा सौम्य दाबाने हवा आत सोडली जाते आणि ठराविक अवधीनंतर फुप्फुसे ती बाहेर टाकतात किंवा दाब कमी करून अशुद्घ हवा बाहेर काढून घेतली जाते. बालपक्षाघात, श्वसनाच्या स्नायूंना कार्यान्वित करणाऱ्या तंत्रिकांना झालेली इजा किंवा क्युरारेसारख्या विषाची बाधा झालेल्या रूग्णांसाठी संपूर्ण शरीर (मानेच्या खालचा भाग) एखादया दाबनियंत्रित पेटिकेत ठेवून यांत्रिक उपकरणाव्दारे छातीची हालचाल घडवून आणता येते. ड्रिंकर श्वसन यंत्र किंवा लोखंडी फुप्फुस या नावाने ओळखली जाणारी ही यंत्रे आता मागे पडली असून त्यांची जागा सुटसुटीत अशा वायुविजक उपकरणांनी घेतली आहे [⟶ वैदयकीय उपकरणे].

कृत्रिम श्वसनामध्ये श्वसनमार्गाचे संक्रामणजन्य विकार, बाह्य पदार्थ श्वसनमार्गात खोलवर जाणे, अंतर्गत रक्तस्रावाकडे दुर्लक्ष होणे अशा गुंतागुंती क्वचित प्रसंगी होऊ शकतात परंतु व्यक्तीचा जीव वाचविण्याच्या उद्दिष्टाच्या मानाने त्या कमी गंभीर ठरतात. रूग्णालयीन उपचारांनी त्यांचे निवारण सहज होऊ शकते.

कृत्रिम श्वसनाचा परिणाम कायम टिकून राहण्यासाठी रूग्णालयीन उपचारांना त्वरित योग्य मार्गदर्शन आवश्यक असते. श्वसन-क्षीण होणे अथवा बंद पडणे ह्या मागच्या परिस्थितीची उपचारकाला प्राप्त झालेली माहिती त्याने रूग्णालयीन किंवा रूग्णवाहिकेतील कर्मचाऱ्यांना कळविल्यास असे मार्गदर्शन काही प्रमाणात मिळू शकते. उदा., व्यक्तीने विषारी द्रव्य घेतले असल्यास त्याची माहिती, कार्बन मोनॉक्साईड श्वसनाची शक्यता, पाण्यात बुडणे, ढिगाऱ्याखाली कोंडून बेशुद्ध होणे इत्यांदीबद्दल माहिती आणि कृत्रिम श्वसनाच्या प्रयत्नांना प्रतिसाद मिळण्यास किती वेळ लागला वगैरे.

पहा : प्रथमोपचार वैदयकीय उपकरणे श्वसन तंत्र श्वसन साहाय्यक.

संदर्भ : 1. Baskett, P. J. F. Resuscitation Handbook, London, 1993.

2. Berkow, R., Ed., The Merck Manual of Medical Information, 1997.

3. The British Red Cross Society, Practical First Aid, London, 1996.

श्रोत्री, दि. शं.

“