ईस्टर्न ऑर्थोडॉक्स चर्च : रोमन साम्राज्यातील पूर्व भाग बायझंटिन साम्राज्य (३९५–१०५३) म्हणून प्रसिद्धीस आला. ख्रिस्ती धर्म स्वीकारणारा पहिला रोमन सम्राट कॉन्स्टंटीन याच्या नावावरून या साम्राज्याच्या राजधानीस कॉन्स्टँटिनोपाल (सध्याचे इस्तंबूल) हे नाव देण्यात आले. ३९५ च्या सुमारास ईस्टर्न ऑर्थोडॉक्स चर्चची स्थापना झाली. १०५४ च्या सुमारास पश्चिम चर्चपासून ते वेगळे झाले. याचे नाव जरी ईस्टर्न (पौर्वात्य) असले, तरी जगातील बहुसंख्य चर्चे याचे सभासद आहेत. अमेरिकेत पन्नास लाखांहून अधिक लोक या चर्चचे अनुयायी आहेत. रशियातही नवव्या-दहाव्या शतकाच्या सुरुवातीस या चर्चचा प्रसार झाला. यापूर्वी या चर्चचा सनातनी तत्त्वांना विरोध दर्शविणारा एक गट ‘ईस्टर्न चर्चेस’ या नावाने त्यातून बाहेर पडला. आजही तो अस्तित्वात आहे. ईस्टर्न ऑर्थोडॉक्स चर्चचा विद्यमान विस्तार मोठा असून ‘जागतिक चर्च संघटने’चे हे चर्च एक सभासद आहे.
जगातील विविध देशांत याच्या शाखा असलेली चर्चे ही त्या त्या राष्ट्रात स्वतंत्र संस्था म्हणून कार्य करीत असली, तरी ती सर्व एकच आहेत. त्यांची धर्मतत्त्वे, उपासनापद्धती व संघटनापद्धतीही सारखीच आहे. कॉन्स्टँटिनोपलचा पॅट्रिआर्क हा ह्या सर्व चर्चचा प्रमुख मानला जातो. पश्चिमेकडे झालेल्या धर्मसुधारणांच्या चळवळीसारखा आणीबाणीचा प्रसंग या चर्चचा इतिहासात अद्यापि घडलेला नाही. म्हणूनच ख्रिस्ती धर्मश्रद्धेचे आपण पूर्णपणे रक्षण केले असून ‘होली कॅथलिक व ॲपॉस्टॉलिक चर्च’ या पदवीस हेच एकमेव चर्च पात्र आहे, असा त्यांचा दावा आहे.
आयरन, जे. डब्ल्यू. (इं.) साळवी, प्रमिला (म.)