ऑक्साइडे

ऑक्साइडे : ऑक्सिजन व इतर एखादे मूलद्रव्य यांच्या द्वि–अंगी (दोन घटक असलेल्या) संयुगाला ऑक्साइड म्हणतात.

बंधाच्या प्रकारास अनुसरून त्यांचे पुढील गट पडतात :

(१)आयनी ऑक्साइडे : यांच्यात धातुजालकावर आधारलेले  O^2–धातूंचे ऋणायन (धन विद्युत् भारित अणू) असतात. उदा., क्षार (अल्कली) धातूंची M₂Oव क्षारीय मृत्तिकांची MOऑक्साइडे (येथे M= धातू. उदा,. सोडियम Na).

(२) सहसंयुजी ऑक्साइडे:यांच्या रेणूतील अणू सहसंयुजी (दोन अणूंत इलेक्ट्रॉनांची भागीदारी असणाऱ्या) बंधाने जोडलेले असतात. उदा. , SO₂, P₄O₁₀, CO₂, SiO₂.

(३) मध्यस्थित ऑक्साइडे : यांचे बंध पूर्णपणे आयनी नाहीत व पूर्णपणे सहसंयुजीही नाहीत, अशा स्वरूपाचे असतात. उदा., AS₄O₆, Sb₄O₆, SeO₂, TeO₂, SnO, PbO.

रासायनिक लक्षणास अनुसरून ऑक्साइडांचे पुढील गट पडतात :

(१) अम्‍लीय ऑक्साइडे : यांची व क्षारकांची विक्रिया होऊन लवणे तयार होतात. ही सामान्यतः कमी विद्युत् घनता असलेल्या (संयुजी इलेक्ट्रॉन निघून जाण्याची व धन विद्युत् भार वाढविण्याची प्रवृत्ती असलेल्या) मूलद्रव्यांपासून झालेली व सहसंयुजी असतात. यांपैकी पाण्यात विरघळू शकणाऱ्या ऑक्साइडांपासून अम्‍ले तयार होतात. उदा., CO₂, SO₂, SO₃, P₄O₁₀, P₄O₆, N₂O₄, CrO₃, Mn₂O₇, SiO₂.

(२) क्षारकीय ऑक्साइडे : यांची व अम्‍लांची विक्रिया होऊन फक्त लवणे व पाणी मिळते. यांतील बंध सामान्यतः आयनी पण कित्येकांतील बरेचसे बंध सहसंयुजीही असू शकतात. पाण्यात विरघळू शकणाऱ्यांपासून क्षार तयार होतात. उदा., Na₂O, MgO, CaO, CuO, NiO.

(३) उभयधर्मी ऑक्साइडे : अम्‍ले व क्षार या दोहोंशीही यांची विक्रिया होते व लवणे तयार होतात. त्यांच्यात काही आयनी व काही सहसंयुजी अशा दोन्ही प्रकारचे बंध असतात. उदा. PbO (आयनी), As₄O₆(सहसंयुजी).

(४) उदासीन ऑक्साइडे : ही अम्‍लीय नसतात व क्षारकीयही नसतात. इतर कोणत्याही गटात त्यांचा समावेश करता येत नाही. उदा., H₂O, N₂O, NO, CO.

(५) संयुक्त ऑक्साइडे : दोन साध्या ऑक्साइडांच्या मिश्रणासारखे यांचे वर्तन असते. उदा., Pb₃O₄, (PbO₂, 2PbO) Fe₃O₄ (Fe₂O₃, FeO).

(६) पेरॉक्साइडे : थंड पाण्याशी किंवा थंड खनिज अम्‍लाशी यांची विक्रिया होऊन हायड्रोजन पेरॉक्साइड (H₂O₂) मिळते. ही हायड्रोजन पेरॉक्साइडाची लवणे असून त्यांच्यात O2^2-आयन असतात. उदा. Na₂O₂, Ba₂O₂, काही ऑक्साइडांना (उदा., NO₂, PbO₂). पेरॉक्साइड हे नाव चुकीने दिले गेले आहे.

(७) सुपर ऑक्साइडे : यांच्यात O^2-आयन असतात व त्यांच्यावर थंड पाणी किंवा थंड विरल अम्‍लांची विक्रिया केल्याने हायड्रोजन पेरॉक्साइड व ऑक्सिजन ही मिळतात. उदा., Na₂O, K₂O.

(८) उच्चतर ऑक्साइडे : एखाद्या मूलद्रव्याच्या ऑक्सिडीभवनाच्या सामान्य अवस्थेपेक्षा उच्चतर अवस्थेतील ऑक्साइडांना उच्चतर ऑक्साइडे म्हणतात.पण ती पेरॉक्साइडे नाहीत कारण विरल अम्‍लाने त्यांपासून हायड्रोजन पेरॉक्साइड मिळत नाही. उदा.,Pbo₂, Mno₂ यांच्यातील बरेचसे बंध सहसंयुजी असतात.

(९) नीचतर ऑक्साइडे :एखाद्या मूलद्रव्याच्या सामान्य ऑक्साइडापेक्षा कमी प्रमाणात ऑक्सिजन असणारी ऑक्साइडे . उदा., Pb₂O, C₃O₂.

एखाद्या मूलद्रव्याचा व ऑक्सिजनाचा २:३ या प्रमाणात संयोग होऊन तयार झालेल्या ऑक्साइडांना सेस्क्वी ऑक्साइडे म्हणतात. उदा.,Cr₂O₃, Mn₂O₃, Pb₂O₃, Al₂O₃.पण त्यांचा विशिष्ट लक्षणे असणारा गट होत नाही.

ऑक्साइडे तयार करण्याच्या रीती : (१) मूलद्रव्य व ऑक्सिजन यांचा सरळ संयोग घडवून, उदा., 2Ca+O₂=2 CaO,किंवा मूलद्रव्यावर एखाद्या ऑक्सिडीकारकाची विक्रिया करून उदा.,

(२) रासायनिक संयुगांच्या तप्त अपघटनाने (घटक पदार्थ सुटे होण्याने), उदा.,

CaCO₃ → CaO₂+CO₂.

संदर्भ : Abbot, D., Inorganic Chemistry, London 1965.

ठाकूर, अ. ना.

“