आयव्हरी कोस्ट: आफ्रिकेच्या गिनी आखातावरील एक प्रजासत्ताक राष्ट्र. क्षेत्रफळ ३,२२,४६३ चौ. किमी.लोकसंख्या ४३,१०,००० (१९७० अंदाज). हा देश ५० उ. ते १०० उ. व ३०७’ प. ते७० ३४’ प. यांदरम्यान आहे. याच्या पश्चिमेस लायबीरिया व गिनी, उत्तरेस माली व अपर व्होल्टा, पूर्वेस घाना आणि दक्षिणेस अटलांटिक महासागर आहे. किनाऱ्याची लांबी ५०५ किमी. आहे.
भूवर्णन : किनारी प्रदेश सखल असून समुद्रकिनारा बराचसा सरळ आहे. किनारा बहुतेक आर्कियन खडकांचा बनलेला असून त्याचा पश्चिम भाग खडकाळ उभ्या कड्यांचा आहे. पूर्व भाग सपाट व वालुकामय असून गिनी प्रवाहामुळे त्यावर वाळूचे दांडे तयार झालेले आहेत. वाळूच्या दांड्यांमुळे बनलेल्या खारकच्छांमध्ये लाहू, एब्री व आसीनी ही प्रमुख आहेत. समुद्रकिनाऱ्यालगतचा सखल प्रदेश सु. ६५ किमी. रुंद असून पुढील प्रदेशाची उंची हळूहळू वाढत जाऊन त्याला पठारी स्वरूप प्राप्त झालेले आहे. या पठारी प्रदेशाची उंची सु. ३०० मी. असून त्यात अनेक टेकड्या, डोंगर व पर्वत आहेत. पश्चिमेकडील निंबा पर्वत ग्रॅनाइटचा असून त्याची उंची १,८५० मी आहे. बहुतेक मुख्य नद्या दक्षिणेकडे वाहात येतात. पठारावरून मैदानात शिरताना त्यांवर द्रुतवाह व धबधबे निर्माण झालेले आहेत. कव्हॅली ही ४८० किमी. लांबीची नदी लायबीरियाच्या सरहद्दीवरून वाहते. ८०० किमी. लांबीची बांदामा व तेवढ्याच लांबीची कोम्वे, तसेच ससँद्रा या नद्या गिनीच्या आखाताला मिळतात. काही लहान नद्या वायव्येकडे नायजर नदीला आणि काही ईशान्येकडे व्होल्टा नदीला जाऊन मिळतात. आयव्हरी कोस्टच्या पूर्व व दक्षिण भागांत जांभा दगड आणि लाल व पिवळ्या रंगाची माती आढळते. देशाच्या उत्तर व पश्चिम भागात चर्नोझम प्रकारची माती आढळून येते. देशात बॉक्साइट, कोलंबाइट, तांबे, हिरे, सोने, लोखंड व मँगॅनीज ह्यांचे साठे आहेत.
किनारी प्रदेशातील हवामान विषुववृत्तीय आहे. येथील सरासरी तपमान २५०-२८० से. असून वार्षिक पाऊस १२५ सेंमी. पण काही ठिकाणी ४०० सेंमी. हून अधिक पडतो. मे-जुलै व ऑक्टोबर-नोव्हेंबर या दोन कालखंडात येथे पाऊस जास्त पडतो. उत्तरेकडील पठारावरील तपमानात उंचीनुसार फरक पडत जातो. या भागात नोव्हेंबर ते फेब्रुवारी हा हिवाळ्याचा कालावधी असून तो बिनपावसाचा असतो. सहारामधून हरमॅटन वारे वाहत येतात. त्यामुळे हवेतील आर्द्रतेचे प्रमाण कमी होते. किनारी प्रदेशात पर्जन्याचे प्रमाण जास्त असल्यामुळे दलदलीचे प्रदेश निर्माण होऊन त्यात कच्छवनश्री आढळते. दक्षिणेकडून उत्तरेकडे जाताना प्रथम विषुववृत्तीय घनदाट अरण्ये दिसून येतात. उत्तरेकडील पठारी प्रदेशात पानझडी वृक्षांची अरण्ये आहेत, तर ८ उत्तर अक्षांशाच्या उत्तरेस खुरटी काटेरी वनस्पती व सॅव्हॅनाचा गवताळ प्रदेश दिसून येतो. येथील प्रमुख वृक्ष म्हणजे रोजवुड, मॉहॉगनी, रबर, सागवान, ग्रीनहार्ट, तेल्याताड, बाभूळ, शीनट इ. होत. देशात हत्ती, वाघ, तरस, लांडगे, हरिण, पाणघोडा, सिंह, रानडुक्कर, झेब्रा, जिराफ, विविध प्रकारची माकडे, साप, सुसरी इ. प्राणी विपुल आहेत.
इतिहास : चौदाव्या शतकापर्यंतचा येथील इतिहास फारसा ज्ञात नाही. पंधराव्या शतकाच्या अखेरीस पोर्तुगीजांमुळे हा प्रेदश माहीत झाला. हस्तिदंत, गुलाम, रबर इत्यादींच्या व्यापाराच्या निमित्ताने प्रामुख्याने फ्रेंच व्यापारी या प्रदेशात येऊ लागले. १७०० ते १७९४ मध्ये आसीनी या ठिकाणी प्रथम फ्रेंचांनी वसाहत केली. १७०७ मध्ये फ्रेंचानी ग्रँड बासाम येथे एक कारखाना काढला. एकोणिसाव्या शतकात अनेक फ्रेंच व्यापाऱ्यांनी किनारी प्रदेशात वसाहती केल्या. १८०८ ते १८७१ पर्यंत ॲडमिरस ल्वी एद्वार ब्वेव्हीयोमेअझ याने या प्रदेशात प्रवास करून अनेक भाग शोधून काढले व येथील मूळच्या रहिवाशांकडून आसीनी व ग्रँड बासाम हे प्रदेश फ्रान्सला मिळवून दिले१८४३ मध्ये या दोन्ही ठिकाणी फ्रान्सने ठाणी उभारली. किनारी प्रदेशात हळूहळू फ्रेंचांचे वर्चस्व प्रस्थापित होऊ लागले. १८८७ ते १८८९ मध्ये कॅप्टन ल्वी बँझे याने या संपूर्ण प्रदेशातून प्रवास केला आणि बोंडूकू व काँग हे प्रदेश तेथील राजांशी तह करून मिळविले. त्याच्याच नावावरून बँझेव्हिल हे नाव आयव्हरी कोस्टच्यात्यावेळच्या राजधानीस देण्यात आले. १८९२ मध्ये त्याने आयव्हरी कोस्टच्या मध्यभागात प्रवास केला व १८९३ मध्ये त्याची या प्रदेशाचा पहिला गव्हर्नर म्हणून फ्रेंच सरकारने नेमणूक केली. यावेळी या प्रदेशाचा दर्जा फ्रान्सच्या संरक्षणाखालील एका वसाहतीचा होता. १८९५ मध्ये फ्रेंच पश्चिम आफ्रिकेत आयव्हरी कोस्टचा समावेश फ्रेंच वसाहत म्हणून करण्यात आला. १८९२ मध्ये आयव्हरी कोस्टची पश्चिम सरहद्द फ्रँको-लायबीरियन कराराने निश्चित केली गेली. १८९८ साली इंग्लंडबरोबरच्या कराराने पूर्व सरहद्द ठरविण्यात आली. परंतु उत्तर सरहद्दीत मात्र अनेक वेळा बदल घडून आले. या ठिकाणच्या मूळच्या लोकांनी एकोणिसाव्या शतकात अनेक वेळा बंडे केली. त्यामुळे १९१० व १९१६ मध्ये अपर व्होल्टा पुन्हा आयव्हरी कोस्टशी जोडण्यात आला. दुसऱ्या महायुद्धात फ्रान्सला येथून सैनिकांचा पुरवठा करण्यात आला होता. दुसऱ्या महायुद्धानंतर फ्रेंचांनी येथे खूप सुधारणा केल्या व त्यामुळे फ्रेंच पश्चिम आफ्रिकेतील हा सर्वात समृद्ध प्रदेश झाला. १९४६ मध्ये आयव्हरी कोस्ट हे फ्रेंच राष्ट्रकुलातील एक स्वतंत्र राज्य म्हणून निर्माण करण्यात आले. परंतु येथे राहणाऱ्या लोकांच्या विनंतीमुळे व राज्यकारभारविषयक सोयीसाठी अपर व्होल्टा १९४७ मध्ये आयव्हरी कोस्टपासून विभक्त करण्यात आला. याच वर्षी आयव्हरी कोस्टला विधिमंडळ देण्यात आले. आयव्हरी कोस्ट हे फ्रेंच राष्ट्रकुलातील स्वायत्त राज्य असावे, असा तेथील लोकांनी १९५८ मध्ये कौल दिला. रॅसेंब्लमेंट डेमोक्रॅटिक आफ्रिकन (आर. डी. ए.) या प्रबळ पक्षाच्या हाती देशातील सत्ता होती. ह्या पक्षाचा अध्यक्ष फेलीक्स ऊफ्वा-ब्वान्यी हा १९५६ पासून फ्रेंच मंत्रिमंडळात होता. १९५९ मध्ये तो आयव्हरी कोस्टचा मुख्य प्रधान म्हणून परत आला. १९५९ मध्ये आयव्हरी कोस्ट, दाहोमी, नायजर व अपर व्होल्टा यांनी राजकीय व आर्थिक सहकार्यासाठी ‘एंटेंटे’ ही संघटना बनविली. एकसारख्याच संविधानपद्धती, शासनपद्धती, निवडणूकपद्धती, संरक्षणपद्धती व करपद्धती असाव्याततसेच सर्वांचे एकच राजनैतिक मंडळ असावे व कर्जाच्या देवघेवीसाठी एकच बँक असावी, असे ह्या संघटनेचे उद्दिष्ट आहे. टोगो ह्या संघटनेचा १९६६ मध्ये सभासद झाला. ७ ऑगस्ट १९६० रोजी आयव्हरी कोस्ट स्वतंत्र प्रजासत्ताक राष्ट्र बनले व त्याचा पहिला अध्यक्ष फेलीक्स ऊफ्वा-ब्वान्यी हा झाला. १९६५ व १९७० च्या निवडणुकींत पुन्हा हाच अध्यक्ष म्हणून निवडून आला.
राजकीय स्थिती : आयव्हरी कोस्ट हे सार्वभौम लोकसत्ताक राष्ट्र आहे. १९६० साली बनविलेल्या संविधानानुसार गुप्त, सार्वत्रिक व प्रौढ मतदानाने अध्यक्ष व विधिमंडळाचे १०० सदस्य दर पाच वर्षांनी निवडले जातात. अध्यक्ष सर्वाधिकारी असून तोच आपल्या मंत्रिमंडळाची निवड करतोतोच सेनादलांचा प्रमुख असतो. पश्चिम आफ्रिकेतील सात राष्ट्रांत प्रबळ असलेल्या आर. डी. ए. ह्या पक्षाचीच एक शाखा येथे असून हाच येथील एकमेव व सत्ताधारी पक्ष आहे. आयव्हरी कोस्ट संयुक्त राष्ट्रांचा सदस्य आहे.
शासनाच्या दृष्टीने या देशाचे सहा विभाग करण्यात आले आहेत. प्रत्येक विभागाला स्वतंत्र व लोकांनी निवडलेले कौन्सिल आहे. न्यायदानासाठी आबीजान येथे एक सर्वोच्च न्यायालय व अपील न्यायालय आहे. विधिमंडळाच्या सभासदांनी निवडून दिलेले एक उच्च न्यायालय येथे असून त्याला राष्ट्राध्यक्षावर महाभियोग चालविण्याचा अधिकार आहे. याशिवाय राष्ट्राच्या सुरक्षिततेस बाध आणणाऱ्यांची चौकशी करण्यासाठी येथे एक वेगळे न्यायालय आहे. देशात छोटेसे वैमानिक दल असून, सेनादलात चार हजारांवर सशस्त्र सैनिक आहेत. देशाची संरक्षणव्यवस्था एंटेटेद्वारा नियंत्रित आहे. फ्रान्सकडून आवश्यक ती सामग्री व तंत्रज्ञ पुरविले जातात.
आर्थिक स्थिती : हस्तिदंत मिळविण्यासाठी पूर्वीपासून येथे फ्रेंच व्यापारी येत. हस्तिदंत गोळा करणे हा येथील आदिवासी लोकांचा पुरातन व्यवसाय होता. परंतु सध्या शेती हाच प्रमुख व्यवसाय झालेला आहे. देशातील ९० टक्के लोक शेती, जंगल व मच्छीमारी यांवर अवलंबून आहेत. शेती पावसावर अवलंबून असते. शेती करण्याची पद्धती जुनीच आहे. अलीकडे मात्र अरण्ये तोडून त्या ठिकाणी लागवडी करण्यात येत आहेत. कॉफी, कोको, अननस व केळी ही येथील प्रमुख नगदी पिके होत. जगातील कॉफी उत्पादन करणारा हा तिसऱ्या क्रमांकाचा देश होय. आफ्रिकेतील हा एक महत्त्वाचा लाकूड उत्पादक देश समजला जातो. याशिवाय येथे नारळ, रबर, तीळ, सीसल, कापोक, कॅसाव्हा, भुईमूग, कापूस, ज्वारी, बाजरी, मका, तांदूळ, मॅनिऑक व याम इत्यादींचे उत्पादन होते. त्से त्से या विषारी माशांमुळे पूर्वी पशुपालनाचा विकास होऊ शकला नव्हता. १९६९ साली देशात ३,८०,००० गुरे, १६,००,००० शेळ्यामेंढ्या व १,६०,००० डुकरे होती. कापड विणणे, रबर गोळा करणे, भांडी तयार करणे, मासेमारी, लाकूडतोड, खाणकाम व लोखंड वितळविणे हे येथील लोकांचे व्यवसाय होत. खनिज संपत्तीबाबत मात्र हा देश स्वयंपूर्ण नाही. हिरे व मँगॅनीज हे येथील प्रमुख खनिज पदार्थ होत. वायव्य प्रदेशात हिऱ्यांच्या खाणी आहेत. १९६९ मध्ये २,०२,४२४ कॅरेट हिऱ्यांचे व १,२७,०५० टन मँगॅनीजचे उत्पादन झाले होते. किनारी प्रदेशात खनिज तेल मिळण्याची शक्यता आहे. येथील प्रमुख उद्योगधंदे म्हणजे शेती मालावर प्रक्रिया करणारे कारखाने होत. खाजगी व परकीय भांडवदारांना कारखाने काढण्यासाठी प्रोत्साहन देण्याचे सरकारचे धोरण आहे. रासायनिक पदार्थांच्या निर्मितीसाठी जर्मन लोकांच्या साहाय्याने एक योजना आखलेली आहे. तसेच अमेरिकेच्या साहाय्याने एक साखरशुद्धी कारखाना, जपानच्या साहाय्याने कापडगिरणी व नॉर्वेच्या साहाय्याने गृहनिर्माण हे उद्योग वाढत आहेत. तथापि उद्योगधंद्यांना आवश्यक अशा नैसर्गिक साधनांचा येथे अभाव आहे. ताडाचे तेल, वनस्पती तूप, द्रवरूप हवा, इन्स्टंट कॉफी, फळांचे रस तयार करणे व फळे टिकविणे, कापड, लाकूड कापणे, तंबाखू, मोटारी बांधणे इत्यादींचे कारखाने अलीकडे येथे निघालेले आहेत. मुख्यत: कृषिप्रधान देश असल्यामुळे शेतीमाल व त्यापासून तयार केलेल्या पदार्थांची प्रामुख्याने निर्यात केली जाते. कॉफी, कोको, केळी, अननस, रबर, हिरे, मँगॅनीज, हस्तिदंत, कठीण लाकूड इ. पदार्थ निर्यात केले जातात. १९६९ साली निर्यातीत २६% कॉफी, २२% कोको व ३०% लाकडाचे प्रमाण होते. एकूण निर्यातीपैकी ३१% निर्यात फ्रान्सला, १४%अमेरिकेला, ११% इटलीला, १०% पश्चिम जर्मनीला व ९% नेदर्लडस्‌ला झाली. आयातीत सुती कापड व कपडे, धातुमाल, सिमेंट, मद्य, पेट्रोल व खनिज तेल इ. पदार्थ प्रमुख असतात. यांशिवाय औषधे, अन्नधान्ये, यंत्रसामग्री, मोटारी व ट्रक्सदेखील आयात करतात. १९६९ मध्ये फ्रान्समधून ४६%, इटलीतून ५%, नेदर्लंड्समधून ५%, अमेरिकेतून ८% व पश्चिम जर्मनीतून ९% आयात झाली होती. सी. एफ. ए. फ्रँक हे येथील चलन आहे. २२४ सी. एफ. ए. फ्रँक = १ डॉलर, ५९४ सी. एफ. ए. फ्रँक = १ पौंड हा त्याचा विनिमय दर आहे (१९६९). १९६९ चा अर्थसंकल्प ४,६५० कोटी फ्रँकचा होता.खर्चापैकी सुमारे १९% शिक्षणावर, ९% संरक्षणावर, ९% आरोग्यावर व ४% शेतीवर होतो.
आयव्हरी कोस्टमधील नद्या मुखापासून आत ५० किमी. पर्यंत जलवाहतुकीस उपयुक्त आहेत. ससँद्रा, बांदामा, कोम्वे व कव्हॅली या नद्यांतून जलवाहतूक चालते. किनाऱ्यावरील खारकच्छांतून लहान बोटींनी वाहतूक केली जाते. आबीजान, ब्वेत, ग्रँड बासाम, टाबू व ससँद्रा या ठिकाणी गोद्या व गोदामे बांधण्यात आली आहेत. १९६८ साली देशात एकंदर ३८,८५० किमी. लांबीचे रस्ते होते. गिनी, माली, अपर व्होल्टा व घाना यांना जोडणारे चांगले रस्ते आहेत. देशातील रस्ते मुख्यत: पूर्वपश्चिम असून दक्षिणोत्तर जाणाऱ्या रेल्वेशी जोडलेले आहेत. आबीजान-नायजर लोहमार्ग देशातून ६५२ किमी. जातो. स्थानिक विमानवाहतूककंपनीद्वारा मोठी शहरे आबीजान शहराशी व शेजारच्या देशांशी जोडलेली आहेत. आबीजान हे हवाईमार्गाचे मुख्य केंद्र व मोठे बंदर आहे. १९६६ मध्ये देशात १२५ डाकघरे, एक दूरचित्रवाणी केंद्र, दोन नभोवाणी केंद्रे, ६७,००० रेडिओ व १७,४६१ दूरध्वनियंत्रे होती. देशात एक दैनिक असून त्याचा खप २०,००० आहे याशिवाय येथे पाच नियतकालिके प्रसिद्ध होतात.
लोक व समाजजीवन : येथील मुळचे लोक निग्रो वंशाचेच असले तरी त्यांच्या अनेक जमाती आहेत. ॲग्नी-अशांटी, क्रूमे, मांदे, बाऊले, दान-गौरो व कौआ या त्यांपैकी काही महत्त्वाच्या जमाती होत. एकूण लोकसंख्येच्या २३·५ टक्के मुसलमान, १२·५ टक्के ख्रिश्चन व ६५ टक्के जडप्राणवादी आहेत. १९६८ साली देशात सु. १५,००० यूरोपीय होते. फ्रेंच लोक व्यापार, बेकरी, रसायन उद्योग, यंत्रोद्योग, शिंपीकाम, दळणवळण, दलाली यांसारखे व्यवसाय करतात. येथील लोकांचे जीवनमान बदलविण्यास फ्रेंचांनी बरीच मदत केली आहे. बरेचसे लोक खेड्यांतूनच मातीच्या झोपड्या बांधून राहतात. काही आफ्रिकन लोक शहरांत आधुनिक पद्धतीच्या घरांतून राहतात. स्त्रियांना मतदानाचा अधिकार असला, तरी देशाच्या राजकारणात त्यांचा प्रवेश अद्याप झालेला नाही. बहुतेक स्त्रिया शेतीकाम व घरगुती कामेच करताततसेच मळ्यातून मजुरीही करतात. शहरातील स्त्रिया यूरोपीय पद्धतीचे लांब झगे घालतातखेड्यांतील स्त्रिया केवळ कमरेभोवती वस्त्रे गुंडाळून राहतात. लहान मुळे बहुधा कपडे वापरीत नाहीत. घरांच्या छपरांसाठी गवत, लाकूड व मातीचा उपयोग करतात. येथील लोक ज्वारी, बाजरी, मका, तांदूळ, मॅनिऑक, याम, मासे व मांस यांचा अन्नात उपयोग करतात. सरकारी कामकाजासाठी फ्रेंच भाषेचा वापर केला जातो. देशातील लोक अरबी व फुलानी, बंबारा, मोसी, हौसा, फोन यांसारख्या साठांहून अधिक आफ्रिकन बोलींचा उपयोग करतात. साहित्याच्या दृष्टीने उल्लेखनीय प्रगती नाही. काही लोक इंग्लंड व फ्रान्समध्ये शिक्षणाकरिता जातात. आबीजान येथे एक विद्यापीठ आहे. १९६९-७० मध्ये देशात १,८५७ प्राथमिक शाळा व त्यातून ४,२७,०२९ विद्यार्थी आणि १०४ माध्यमिक शाळा व त्यांतून ४६,०१३ विद्यार्थी शिक्षण घेत होते. आबीजान विद्यापीठात १,९३८ विद्यार्थी होते. १९६५ साली देशात ५ मोठे दवाखाने, ५९ लहान दवाखाने, ५८ सूतिकागृहे, महारोग्यांकरिता ६ आरोग्यधामे व एक मनोरुग्णालय होते. देशातील दवाखान्यांतून ८,५०० खाटांची व्यवस्था केलेली असून डॉक्टरांची संख्या १६२ होती.
महत्त्वाची स्थळे : ð आबीजान सर्वांत मोठे शहर असून देशाची राजधानी आहे. तसेच ते पश्चिम आफ्रिकेतील सर्वांत मोठे व उत्तम कृत्रिम बंदर आहे. आबीजानच्या उत्तरेस २८८ किमी. ब्वाके हे उद्योग, व्यापार व दळणवळण यांचे मोठे केंद्र आहे. ग्रँड बासाम हे जुने राजधानीचे शहर असून उत्तम बंदर आहे. ससँद्राजवळील राखीव जंगल बुटक्या हिप्पोपोटॅमसकरिता प्रसिद्ध आहे. आबीजानच्या ७२ किमी. उत्तरेस आगबोव्हिल येथे वेधशाळा, वायव्येकडील दालवा शहराजवळ सोन्याच्या खाणी, गाँफ्रेव्हिल येथे कापडाची गिरणी असून आबीजानच्या वायव्येकडील मान हे व्यापारी केंद्र आहे. (चित्रपत्र २२).
पाठक, अ. नी.
आयव्हरी कोस्ट
“