हुकूमशाही : राजकीय शासनाचा एक प्रकार. ज्यात एक व्यक्ती, व्यक्तिसमूह, एक राजकीय पक्ष किंवा लष्करी सेनानींचा समूह निरंकुश राजकीय सत्ता धारण करतो. हुकूमशाही हा ‘डिक्टेटरशिप’ या इंग्रजी शब्दाचा पर्यायी शब्द असून तो मूळ ‘डिक्टेटर’ (हुकूमशाह) या लॅटिन शब्दापासून बनला आहे. या शब्दाचा अर्थ व व्याप्ती कालसापेक्षअसून वेळोवेळी ती बदलल्याचे आढळून येते. हुकूमशाही या संकल्पनेचा विधिवत प्रारंभ रोमन संस्कृतीत झाल्याचे आढळते. त्या वेळी रोमन सीनेट राष्ट्रीय आणीबाणीच्या प्रसंगी हुकूमशाह नेमीत असे. अशा वेळी सर्व सत्ता एकाच व्यक्तीच्या हाती केंद्रित केली जाई. ही सत्ता तात्पुरती (सहा महिन्यांपुरती) असून अधिक काळ एका व्यक्तीच्या हातात ती राहूद्यावयाची नाही, असा तत्कालीन विधिसंहितेचा दंडक होता. याचे उत्तम उदाहरण म्हणजे ज्यूलिअस सीझर (कार. इ. स. पू. ४९–४४) याच्या अनिर्बंध सत्तेला मार्क अँटनी याने आळा घातला मात्र आधुनिक काळात हुकूमशाह त्याच्या मृत्यूपर्यंत किंवा लोकांनी त्यास पदभ्रष्ट करीपर्यंत निरंकुश सत्ता धारण करतो. आतापर्यंतच्या हुकूमशाहीच्या इतिहासात नेपोलियन बोनापार्ट (कार. १८०४–१४) किंवा केमाल आतातुर्क( कार. १९२३–३८) यांसारखे काही अपवादात्मक लोकहितैशी हुकूमशाह होऊन गेले. त्यांनी अनुक्रमे फ्रान्स व तुर्कस्तान या देशांची सर्वांगीण उन्नती करून भावी पिढीसाठी अनेक विधायक गोष्टी मागे ठेवून दिल्या आहेत. लोकशाही प्रणालीत राज्यसंस्था ही व्यक्तीच्या संवर्धन-सुखासाठी प्रयत्नशील असते, तर हुकूमशाही प्रणालीत राष्ट्राच्या हितासाठी हुकूमशाह आहे, असा त्या व्यक्तीचा दावा असतो. यांमध्येच या दोन तत्त्वांचा संघर्ष अनुस्यूत आहे.
हुकूमशाही व राजेशाही या समरूप शासन पद्धती आहेत. दोन्हींतएकाच व्यक्तीची अनिर्बंध सत्ता हे साम्य आहे. प्राचीन काळापासूनया दोन्ही पद्धती अस्तित्वात आहेत. राजाला लोकांची अनुमती असते आणि तो रूढी, परंपरा, चालीरीती तसेच देशातील संस्थांचा आदरकरतो. अपवादात्मक काही राजे सोडल्यास राजे हे प्रजेच्या कल्याणा-साठी तत्पर असल्याचे दिसते. याच्या उलट, हुकूमशाह हा सर्वेसर्वाअसतो. त्याला समाजाचे पाठबळ नसते. शिवाय राजेशाही वंशपरंपरागत असते. राजे प्रसंगोपात्त मंत्रिगण, सरदार, धर्मगुरू आदींशी सल्लामसलत करतात मात्र हुकूमशाह सर्वस्वी स्वेच्छा वर्तन करतो आणि एकहाती कारभार करतो. हुकूमशाहांनी शस्त्रास्त्रांच्या धाकाने, दहशत पसरवून बळजबरीने सत्ता काबीज केलेली असते आणि ती टिकावी म्हणून खोटी प्रचारयंत्रणा राबविली जाते. राजेशाहीच्या तुलनेत हुकूमशाहीचे स्वरूप हे पूर्णतः दहशतवादी, एकतंत्री व दडपशाहीचे असते. दंडशक्तीवर ते अवलंबून असते.
एकोणिसाव्या-विसाव्या शतकांत वंशपरंपरागत राजेशाहीचा अंत होऊन प्रजासत्ताक लोकशाही व हुकूमशाही या दोन शासन प्रणाली प्रसृत झाल्या. हुकूमशाहीने वेगवेगळे स्वरूप धारण केले. लॅटिन अमेरिकेत एकोणि-साव्या शतकात स्पेनच्या वसाहतवादातून मुक्त झालेल्या नवोदित राष्ट्रांत स्वघोषित नेते हुकूमशाह बनले. मेक्सिकोत ॲन्तोनिओ लोपेझ द सांता आना आणि अजबटिनात व्हान मॅन्वेल द रोसास हे हुकूमशाह उदयालाआले. त्यांना लष्कराचा पाठिंबा होता, तर आशिया-आफ्रिका खंडांतील यूरोपीय वसाहतवादाच्या जोखडातून दुसऱ्या महायुद्धानंतर मुक्त (स्वतंत्र) झालेल्या राष्ट्रांत भारत, श्रीलंका, पाकिस्तान वगैरे काही देश वगळता तत्कालीन नियुक्त राष्ट्राध्यक्ष वा पंतप्रधान यांनी स्वपक्षीय हुकूमशाही प्रस्थापित करून विरोधकांना तुरुंगात टाकले. काही राष्ट्रांत लष्करी क्रांती होऊन लष्करप्रमुख सत्ताधारी झाले. बहुतेक हुकूमशाहांनी निवडणुकांवर बंदी घातली, तर काहींनी निवडणुकीचा फार्स करून आपले स्थान बळकट केले मात्र सर्वांनी मूलभूत स्वातंत्र्यावर निर्बंध लादले. विरोधी पक्षांवरबंदी घातली. प्रसार माध्यमांवर बंदी घातली. तांत्रिक दृष्ट्या प्रगत असलेल्या यूरोपीय देशांत विसाव्या शतकाच्या पूर्वार्धात साम्यवादी क्रांती-मुळे पूर्व यूरोपातील देशांत १९३९–४५ दरम्यान कम्युनिस्ट पक्षाच्या नेतृत्वाखाली हुकूमशाही राजवटी प्रस्थापित झाल्या. ही सर्व राष्ट्रे सोव्हिएट रशियाची अंकित राज्ये होती. सोव्हिएट रशियात जोझेफ स्टालिन (कार. १९२४–५३) हा सर्वेसर्वा होता. याच सुमारास स्पेनमधील सैनिकी उठावाला फॅ्रन्सिस्को फ्रँको (कार. १९३९–७५) याने सक्रिय पाठिंबा देऊन सत्ता काबीज केली (१९३७). तसेच चिलीमध्ये ऑगस्टो पिनोचेत (कार. १९७४–९०) हा हुकूमशाह होता. या हुकूमशाहांनी आपली मतप्रणाली, सत्ता व वर्चस्व प्रस्थापित करण्यासाठी तसेच विरोधकांना नामोहरम करण्यासाठी बळाचा व दहशतीचा वापर केला. लष्कर नियंत्रणाखाली ठेवले आणि प्रसारमाध्यमे आपल्या वर्चस्वाखाली ठेवून त्यांना आपले प्रवक्ते बनविले.
लोकशाहीनिष्ठ लोक कार्यकारी प्रमुखाला अनियंत्रित अधिकार देण्याच्या विरुद्ध असतात तथापि युद्ध, आक्रमण, देशांतर्गत बंडाळी, आर्थिक मंदी यांसारख्या राष्ट्रीय आपत्तींच्या वेळी म्हणजे आणीबाणीच्या परिस्थितीत संविधानवादी शासने कार्यकारी प्रमुखाला (राष्ट्राध्यक्ष किंवा पंतप्रधान) सर्व प्रशासकीय निर्गमन अधिकार प्रदान करतात आणिदेशात आणीबाणीची घोषणा करतात. या संधीचा फायदा घेऊन काही महत्त्वाकांक्षी कार्यकारी प्रमुखांकडून हुकूमशाही निर्माण होण्याची शक्यताअसते. याची दुसऱ्या महायुद्धापूर्वीची उत्तम उदाहरणे म्हणजे जर्मनीमध्ये वायमार संविधानाचा कायदा घेऊनच ॲडॉल्फ हिटलरने (कार. १९३३–३९) हुकूमशाही निर्माण केली तसेच बेनीतो मुसोलिनीला (कार. १९२२–४३) राजाने व संसदेने पंतप्रधान करून सर्व अधिकार दिले. त्याने फॅसिस्ट पक्षाचे वर्चस्व वाढवून वृत्तपत्रांच्या स्वातंत्र्यावर निर्बंध लादून विरोधकांच्या सभांवर बंदी घातली आणि संसदेकडून एका अधिकृत कायद्याने राज्य करण्याचा संपूर्ण अधिकार मिळविला (१९२६) व तो हुकूमशाह झाला. अशाच प्रकारे पोलंडमध्ये पिलसुदस्की आणि पोर्तुगालमध्ये सालाझार यांनी हुकूमशाही राजवट आणली. भारताच्या तत्कालीन प्रधानमंत्री इंदिरा गांधी यांनी देशातील राजकीय अस्थिरतेलातोंड देण्यासाठी १९७५ मध्ये देशात आणीबाणी जाहीर केली पण सार्वत्रिक निवडणुका जाहीर करून ती उठविली (१९७८).
हुकूमशाहीचे अस्तित्व दहशत व दंडशक्तीवर अवलंबून असल्याने तिला सतत विरोध होणे स्वाभाविक आहे. ती लोकशाहीचा पर्याय होऊ शकत नाही, हे इतिहासाने स्पष्टपणे दाखवून दिले आहे. नेपोलियनने-सुद्धा दंडशक्तीच्या योगाने सर्व प्रश्न कायमचे सुटू शकत नाहीत, अशी कबुली दिली आहे कारण हुकूमशाहीच्या उदयातच तिच्या विनाशाची बीजे पेरलेली असतात.
पहा : केवलसत्तावाद दहशतवाद सर्वंकष राज्य सर्वंकषवाद.
संदर्भ : 1. Cobbon, Alfred, Dictatorship : Its History and Theory, New York, 1970.
2. Marriot, John A. Dictatorship and Democracy, Arden, 1982.
3. Rubin, Barry, Modern Dictators, New York, 1987.
देशपांडे, सु. र.
“