सैंधवी घुमट

नैसर्गिक लवणी संरचना आणि त्यांच्या प्रतिकृती यांच्या अभ्यासातून सैंधवी घुमटाच्या विकासातील किंवा निर्मितीमधील घटनांच्या क्रमांची पुन्हा मांडणी वा फेररचना करण्यात आली आणि ती पुढीलप्रमाणे आहे : प्रथम लवणाचा जाड थर साचतो. नंतर त्यावर अधिक दाट (जास्त घनतेचे) अवसादी थर साचून तो पुरला वा गाडला जातो. लवण व त्याच्यावरील थर गुरुत्वीय दृष्टीने अस्थिर बनतात आणि अविकृत थरांतून लवण श्यान द्रायू (दाट द्रव) या रुपात वाहण्यास (विसर्पणास) सुरुवात होते. कणांचे सूक्ष्म आकारमान, उष्णता व लेशमात्र पाणी यांमुळे लवणाच्या विसर्पणात वाढ होत राहते. लवण हे दुर्बल असे दाबयुक्त भूवैज्ञानिक वंगण म्हणून कार्य करते. त्यामुळे त्याच्या खालील व वरील अधिक बळकट थर स्वतंत्र रीतीने अंशतः विरुपित होऊ शकतात. अशा रीतीने लवणामुळे विरुपण सहज होते. असे लवण भूपट्टसांरचनिक किंवा गुरुत्वीय प्रेरणोने हलते. या प्रक्रियेला लवण सांरचनिकी म्हणतात. लवणाच्या गिरदीसारख्या संरचनेच्या मध्याकडे हा प्रवाह चालू राहतो. त्यामुळे वरच्या थरांना घुमटाचा आकार प्राप्त होतो. त्याच वेळी जेथील लवण वाहून निघून गेलेले असते ते क्षेत्र खाली जाते (म्हणजे त्याचे अधोगमन होते ). यामुळे पाळ अधोवली (संमुखनती) निर्माण होते. लवणावरचे थर अक्षरशः एकमेकांपासून दूर सरकतात. त्यामुळे त्यांच्यावर ताण पडतो व या दुर्बल खडकांत विभंग (तडे) निर्माण होतात. अखेरीस लवण घुमटाकार क्षेत्राच्या मध्याला मोडून व भेदून त्याच्या वर येते, त्यामुळे घुमटाकार, वर वळलेली आणि भेदित थरांच्या मध्यभागी सामान्यपणे दंडगोलाकार गुडदीसारखी लवणाची राशी म्हणजे सैंधवी घुमट निर्माण होतो. जादा थरांच्या निक्षेपणाने लवणाच्या राशीची वरच्या दिशेतील वाढ त्वरेने चालू राहते आणि लवण राशीचे स्थान पृष्ठभागी वा भूपृष्ठालगत टिकून राहते. अशा रीतीने तयार झालेल्या लवण राशीला वा सैंधवी घुमटाला होणारा लवणाचा पुरवठा त्याच्या वाढीदरम्यान संपला, तर ज्या स्थितीला घुमट पोहचलेला असतो तेथे त्याची वाढ थांबते आणि घुमट गाडला जात राहतो.

आर्थिक महत्त्व : खनिज तेल व नैसर्गिक वायू यांसारखी हायड्रोकार्बनी इंधने, विविध खनिजे, यंत्राला किंवा प्रक्रियेसाठी पुरविण्यात येणारा रासायनिक कच्चा माल यासारख्या औद्योगिक वस्तू सैंधवी घुमटांतून मिळवितात. तसेच सैंधवी घुमटात खोदलेल्या बाटलीसारख्या प्रचंड मोठ्या पोकळ्या (कुहर किंवा गर्तिका ) द्रव्ये साठविण्यासाठी वापरतात. जगभर, विशेषतः मध्यपूर्व, उत्तर समुद्र व दक्षिण अटलांटिक प्रदेश येथील खनिज तेल व नैसर्गिक वायू यांचे अतिशय मोठे साठे अनेक द्रोण्यांमधील सैंधवी घुमटांशी निगडित आहेत. यांपैकी अमेरिकेच्या संयुक्त संस्थानांलगतचे गल्फ कोस्ट व मेक्सिकोचे आखात येथील द्रोण्यांचे सर्वाधिक बारकाईने समन्वेषण झाले आहे. येथील खनिज तेल व नैसर्गिक वायू यांची ८० टक्के क्षेत्रे ही सैंधवी घुमट व इतर लवणी संरचनांशी निगडित असून अमेरिकी संयुक्त संस्थानांचा हा सर्वांत मोठा सर्वेक्षण प्रांत आहे. कमी प्रमाणात समन्वेषण झालेल्या हायड्रोकार्बनांचे (खनिज तेल व नैसर्गिक वायूसहित असलेले) संभाव्य प्रचंड मोठे प्रदेश उजेडात आलेले नाहीत. टेक्सस राज्यातील स्पिंडल-टॉप सैंधवी घुमटातील खनिज तेलाचा स्त्रोत १९०१ मध्ये सापडला. तेव्हा उपयुक्त द्रवरुप जीवाश्म इंधनाच्या (खनिज तेलाच्या) समन्वेषणाची सुरुवात झाली व या इंधनावर जगभरातील लोक अखंडपणे अवलंबून राहण्याचीही ही सुरुवात होती. सैंधवी घुमटाभोवतीच्या खडकांच्या थरांमध्ये कमानीसारख्या संरचना निर्माण होऊन, त्याचे विभंग निर्माण होऊन अथवा घुमटाच्या उत्थानाने अवसादी संलक्षण्यांमध्ये (खडकांच्या प्रकारांत) बदल होऊन आणि मग ही इंधने खुद्द अपार्य असलेल्या लवणांमुळे तयार झालेल्या सापळ्यांत बंदिस्त होऊन खनिज तेल व नैसर्गिक वायू यांचे सैंधवी घुमटांभोवतीचे साठे तयार झाले. अशा रीतीने सैंधवी घुमटांमुळे हायड्रोकार्बनांसाठीचे हे सर्वोत्कृष्ट साठे तयार झाले. अशा प्रकारे अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने, मेक्सिको, उत्तर समुद्र, जर्मनी, रुमानिया व रशिया येथील असे साठे सैंधवी घुमटांशी निगडित आहेत. टेक्सस व लुइझिॲना या अमेरिकी राज्यांलगतच्या आखाती किनाऱ्यालगतच्या मैदानातील सैंधवी घुमट हे हायड्रोकार्बनांचे असे भावी महत्त्वाचे स्त्रोत ठरु शकतील. कारण लुइझिॲनालगतच्या समुद्रकिनाऱ्यासमोरील क्षेत्रात खनिज तेलाचे मोठे साठे आढळले आहेत. त्यांपैकी काही घुमटांत प्रत्येक ठिकाणी खनिज तेलाचे ५० कोटी पिंपाहून अधिक मोठे साठे असल्याचे मानतात. उत्तर जर्मनीतील सैंधवी घुमटांमधून अनेक वर्षांपासून खनिज तेल मिळत आहे तर उत्तर समुद्रातील सैंधवी घुमटातील खनिज तेलाचे उत्पादन किनाऱ्यापलीकडच्या प्रदेशांत वाढविले जात आहे.

सैंधवी घुमटांवरील आवरण शिला गंधकाचा मुख्य स्त्रोत बनल्या आहेत. हे गंधक फ्राश प्रक्रियेने सहजपणे मिळवितात. या प्रक्रियेत अधितापन केलेले ( उकळबिंदूहून अधिक तापविलेले ) पाणी दाबाखाली गंधकाच्या थरामध्ये जोराने सोडले जाते आणि अशा रीतीने वितळलेले गंधक जोराने पृष्ठभागी येते. अमेरिकेतील गल्फ कोस्ट येथील उथळ सैंधवी घुमटांच्या आवरण शिलेतून जगातील गंधकाचे ६५ टक्के उत्पादन होते. अमेरिकेतील गल्फ कोस्ट व जर्मनी येथील सैंधवी घुमट हे लवण ( मुख्यत्वे सैंधव ) व पोटॅश यांचे प्रमुख स्त्रोत आहेत. यांतून मुख्यतः हॅलाइट व सिल्व्हाइट ही खनिजे मिळवितात. त्यासाठी पाणी जोराने घुमटात सोडून लवण विरघळून मिठवणी तयार करतात व ती परत मिळवून तिच्यातून ही रसायने मिळवितात. अमेरिकेतील सु. ६५ टक्के लवण असे मिळवितात. जर्मनीत अशा रीतीने मिळणारी पोटॅशियमाची लवणे ही खतांमधील पोटॅशचा प्रमुख स्त्रोत आहेत.

कच्चे खनिज तेल, नैसर्गिक वायू (विशेषतः मिथेन), द्रवीभूत खनिज तेल, इंधन वायू, द्रवीभूत प्रोपेन वायू, किरणोत्सर्गी (भेदक कण वा किरण बाहेर टाकणारी) व विषारी अपशिष्टे (टाकाऊ द्रव्ये) साठविण्यासाठीही सैंधवी घुमट वापरतात. त्यासाठी सैंधवी घुमटात छिद्रणाद्वारे विहीर खोदून तिच्यात पाणी जोराने खाली पाठवितात. विहिरीत लवणे विरघळून मिठवणी तयार होते व ती काढून घेतात. अशा रीतीने ६०० मी. खोलीच्या बाटलीच्या आकारांच्या मोठ्या पोकळ्या (कुहर) सैंधवी घुमटांत तयार करता येतात. त्यांचा उपयोग वरील द्रव्ये साठविण्यासाठी होऊ शकतो. उदा., अमेरिकेतील सैंधवी घुमटांमध्ये ११५० कोटी पिपांहून अधिक कच्चे खनिज तेल साठवून ठेवले आहे. आणीबाणीच्या परिस्थितीत हा खनिज तेलाचा साठा उपयुक्त ठरेल. त्याला मोक्याचा खनिज तेल साठा हे नाव दिले आहे. या पोकळ्यांच्या अपार्यतेमुळे किरणोत्सर्गी अपशिष्टांची विल्हेवाट लावण्याची ठिकाणे म्हणूनही या पोकळ्यांचा विचार केला जात आहे.

पहा : खनिज तेल नैसर्गिक वायु सैंधवी पर्वतरांगेतील शैलसमूह.

संदर्भ : 1. Halbautu, M. T. Salt Domes : Gulf Region, United States and Mexico, 1979.

2. Holmes, A. Holmes, D. L. Holmes Principles of Physical Geology, 1981.

ठाकूर अ. ना.

“