कोसंबी, धर्मानंद दामोदर : (९ ऑक्टोबर १८७६ – ४ जून १९४७). बौद्ध धर्माचे जगद्‍‍‌विख्यात पंडित. जन्म साखवाळ (गोवा) ह्या खेडेगावी. त्यामुळे तेथे उपलब्ध झाले तेवढेच मराठी शिक्षण त्यांनी घेतले. वयाच्या पंधराव्या वर्षी विवाह झाला परंतु संसारात त्यांचे मन रमले नाही. १८९७ मध्ये एका मराठी नियतकालिकातील गौतम बुद्धावरील लेख वाचून, त्यांचे बौद्ध धर्माविषयी कुतूहल जागृत झाले. त्यासाठी संस्कृतचा अभ्यास करावा म्हणून १८९९ मध्ये त्यांनी घर सोडले व पुणे, ग्वाल्हेर, काशी येथे जाऊन संस्कृतचा अभ्यास केला. काशीत तर अन्नछत्रात केवळ एक वेळ भोजन करून त्यांनी अध्ययन केले. पुढे ते नेपाळला गेले परंतु तेथील बौद्ध धर्माची अवनती पाहून ते गयेस परतले. तेथे एका बौद्ध भिक्षूपासून त्यांना पाली शिकण्याची प्रेरणा मिळाली व ते श्रीलंका व ब्रह्मदेशात गेले. तेथे बौद्धविहारांमधून भिक्षुधर्माची दीक्षा घेऊन, त्यांनी पाली भाषा-साहित्याचा सखोल अभ्यास केला. तथापि प्रकृति अस्वास्थ्यामुळे ते भारतात परत आले व त्यांनी पुन्हा गृहस्थाश्रम स्वीकारला. हार्व्हर्ड विद्यापीठातील प्रा. जे. एच्. वुड्स ह्यांच्या निमंत्रणावरून चार वेळा अमेरिकेत जाऊन, त्यांनी ⇨बुद्धघोषाच्या विसुद्धिमग्ग या पालिग्रंथाचे संपादन केले. कलकत्ता विद्यापीठ फर्ग्युसन कॉलेज, पुणे (१९१२ – १८) मुंबई विद्यापीठ लेनिनग्राड (रशिया, १९२९ – ३०) इ. ठिकाणी त्यांनी पालीचे अध्ययन केले.
शेवटीशेवटी म. गांधींच्या विचारप्रभावामुळे त्यांनी सत्याग्रहात भाग घेतला. गांधीजीच्या शैक्षणिक संस्थातूनही त्यांनी काम केले. सेवाग्राम येथे त्यांचे निधन झाले.
बौद्ध धर्म तत्वज्ञानाप्रसारार्थ अनेक मराठी ग्रंथ त्यांनी लिहिले. ‘आनंदविहार’ आणि ‘बहुजनविहार’ ह्या संस्थाही त्यांनी मुंबईत स्थापिल्या. विसुद्धिमग्ग हा महापूर्ण ग्रंथ त्यांनी प्रथम रोमन लिपीत १९२७ मध्येच तयार केला तथापि तो प्रसिद्ध मात्र १९५० मध्ये झाला. १९४० मध्ये त्यांनी तो देवनागरीतही संपादून प्रकाशित केला. अभिधम्मट्‍ठ संगहवरील नवनीत टीका (१९४१) व विसुद्धीमग्गावरील विसुद्धीमग्ग दीपिका (१९४३) हेही त्यांचे विद्वत्तापूर्ण विवरणग्रंथ आहेत. बुद्धलीलासारसंग्रह (१९१४), बुद्ध धर्म आणि संघ (१९२४), निवेदन (आत्मचरित्रपर, १९२४), समाधिमार्ग (१९२५), बौद्ध संघाचा परिचय (१९२६), भगवान बुद्ध (१९३४), बोधिसत्त्व (१९४९), सुत्तनिपाताचे मराठी भाषांतर (नियतकालिकातून १९३७ आणि ग्रंथरूपाने १९५५), पार्श्वनाथाचा चातुर्याम धर्म (१९४९) हे त्यांचे उल्लेखनीय मराठी ग्रंथ होत.
बापट, पु. वि.
“