गरुड-१ : (ॲक्विला, व्हल्चर). खगोलीय विषुववृत्तावरील एक तारकासमूह. हा ऑक्टोबर महिन्याच्या सुरुवातीस रात्री नऊच्या सुमारास मध्यमंडलावर (निरीक्षकाचे ख:स्वस्तिक व खगोलाचे ध्रुवबिंदू यांतून जाणाऱ्या वर्तुळावर) येतो. याच्या उत्तरेस शर, पूर्वेस धनिष्ठा, दक्षिणेस धनू आणि पश्चिमेस शौरी व भुजंग हे तारकासमूह आहेत. यांमधून आकाशगंगा दुभंगून गेली आहे. याच समूहात आकाशगंगेचे विषुववृत्त व खगोलीय विषुववृत्त यांचा छेदनबिंदू [होरा १८ ता. ४० मि. → ज्योतिषशास्त्रीय सहनिर्देशक पद्धती] असून त्याच्यापासून पूर्वेकडे आकाशगंगेतील रेखांश मोजतात. यात सहाव्या प्रतिपर्यंतचे [→ प्रत] एकूण चाळीस तारे आहेत. यामध्ये दुर्बिणीतून पुष्कळ तारे, तारकायुग्म व काही विरल तारकागुच्छ (उदा., एम ११) दिसतात. यातील सर्वांत मोठा तारा अल्टेर (आल्फा) याची प्रत ०·८ असून तेजस्वीपणात सर्व आकाशात याचा बारावा क्रमांक लागतो (होरा १९ ता. ४८ मि., क्रांती ८० उ.). तो सूर्यकुलापासून १६ प्रकाशवर्षे दूर म्हणजे अगदी जवळच्या ताऱ्यांपैकीच आहे. त्याचा व्यास सूर्याच्या व्यासाच्या सु. दीडपट आहे. त्याच्या एका बाजूस बीटा व दुसऱ्या बाजूस गॅमा हे दोन तारे आहेत. या तिन्हींची रेषा उत्तरेकडे वाढविली, तर ती अभिजित या ताऱ्यातून जाते. गरुडातील ईटा व यू हे सेफीड चल (ज्यांची भासमान प्रत ठराविक कक्षेत बदलते असे) तारे आणि आर हा दीर्घकालीन चल तारा आहे. यात नवदीप्त (ज्यांची दीप्ती अचानकपणे कित्येक पटींनी वाढते व लवकर पूर्ववत होते असे) तारेही आढळतात. १९१८ साली ॲक्विली तिसरा हा नवदीप्त तारा आढळला होता, तो व्याधाच्या खालोखाल तेजस्वी होता. यातील आल्फा, बीटा व गॅमा हे तीन तारे मिळून श्रवण नक्षत्र होते. भारतीय पुराणकथेनुसार हा गरुड दक्षकन्या विनतेच्या अंड्यातून जन्माला आला व दास्यमुक्त होण्यासाठी देवांशी युद्ध करून मिळविलेला अमृतकुंभ त्याने नागांना दिला. गॅनीमीडला देवांकडे नेताना जूपिटरने या काळ्या गरुडाचे रूप घेतले होते, अशी ग्रीक पुराणकथा आहे.
पहा : श्रवण
ठाकूर, अ. ना.