निशिगंध : (गुलछडी, वाकडदांडी, गुलछबू हिं. गुलछडी सं. रजनीगंधा इ. ट्युबरोझ, सिटी फ्लॉवर लॅ. पॉलिअँथस ट्युबरोझा कुल-ॲमारिलिडेसी). सुगंधी फुलांमुळे लोकप्रिय झालेली ही ⇨ ओषधी मूळची द. यूरोपातील आणि मेक्सिकोतील असून हल्ली अनेक देशांत (उदा., इंग्लंड, फ्रान्स, भारत) लागवडीत आहे. हिचे ग्रंथिल खोड (आवृत कंद) भूमिस्थित (जमिनीत) असून वायवी (जमिनीच्या वर आलेले) खोड ९०–१२० सेंमी. उंच व फुलोऱ्याचा [⟶ पुष्पबंध] दांडा असतो. पाने रेषाकृती, साधी, मूलज (जमिनीतील खोडापासून आलेली) व स्कंधोद्‌भव (वायवी खोडावर असलेली) मूलज पाने ६–९ व प्रत्येक पान ३०–४५ X १·५ सेंमी. व तळाशी लालसर असते स्कंधोद्‌भव पाने ८−१२ व लहान असतात. फुलोरा (कणिश प्रकारचा) डोंगराळ भागात मे–जूनमध्ये व उतरेच्या मैदानात उन्हाळ्यात व पावसाळ्यात (एप्रिल ते सप्टेंबरात) येतो. फुले पांढरी, द्विलिंगी, सुगंधी, ३·५−६·५ सेंमी. लांब, तळाजवळ वाकलेली साधारण नसराळ्यासारखी असतात. परिदले सहा, लहान केसरदले सहा व पाकळ्यांना मध्ये चिकटलेली तीन किंजदलांचा किंजपुट अधःस्थ व तीन
कप्प्यांचा बीजक विन्यास अक्षलग्न बीजके अनेक [⟶ फूल]. बोंडे (फळे) क्वचित आढळतात बी सपाट असते. इतर सामान्य शारीरिक लक्षणे ⇨ ॲमारिलिडेसी कुलात (मुसली कुलात वर्णिल्याप्रमाणे असतात. एकेरी व दुहेरी (पर्ल) पुष्पमुकुट असलेले असे दोन प्रकार असून एकेरी प्रकार अधिक सुगंधी असतो. फ्रान्समध्ये फुलांपासून सुगंधी अर्क काढतात साबण, सुगंधी तेले, अत्तरे इत्यादींसाठी हा अर्क वापरतात. फुले वांतिकारक मूत्रल (लघवी साफ करणारी) असून जावामधील चिनी लोक भाजीत फुले टाकतात. कंदाचे चूर्ण परम्यावर देतात. फुलांच्या वेण्या, हार, तुरे व गजरे यांना व्यापारी महत्त्व प्राप्त झाले आहे. फुले देवादिकांना वाहतात.
जगताप, अहिल्या पां.
लागवड : निशिगंधाला दुमट, निचऱ्याची जमीन चांगली जमीन १५−२० सेंमी. खोल नांगरून अगर खणून, कुळवून व बारीक करून ५०−६० सेंमी. अंतराने सऱ्या पाडतात त्यांत हेक्टरी १० टन चांगले कुजलेले शेणखत, अर्धा टन लाकडाची राख आणि ६७५ किग्रॅ. भुईमुगाची पेंड घालून चांगली मिसळतात. मे–जूनमध्ये चांगले मोठे कंद सरीत ५ सेंमी. खोल खड्डे करून ४०–५० सेंमी. अंतराने लावतात. कंद उगवण्यास वेळ लागतो. सुरुवातीला बेतानेच पाणी द्यावे लागते. जरूरीप्रमाणे कोळपणी व निंदणी करतात. जुलै–डिसेंबरपर्यंत फुले मिळतात. कंद न काढता तेथेच ठेवले, तर दोन वर्षांपर्यंत फुले मिळतात परंतु काही ठिकाणी दरसाल कंद खणून दुसऱ्या ठिकाणी लावतात. निवडक कंद पुढील लागणीकरिता बेणे म्हणून ठेवतात. बागेतील वाफ्यांत कडेने किंवा कुंड्यांतही कंद लावतात.
चौधरी, रा. मो.
“