नार्सिसस : (कुल-ॲमारिलिडेसी). एकदलिकित फुलझाडांपैकी ॲमारिलिडेसी कुलातील (मुसली कुलातील) सुंदर फुलांकरिता प्रसिद्ध असलेला एक वंश यात सु. साठ जातींचा समावेश असून त्या सर्व शोभेच्या ⇨ ओषधी आहेत. भारतातील बागांत ना. जोंक्विला व ना. टॅझेटा सामान्यपणे लावलेल्या आढळतात शिवाय अनेक संकरजे (संकराने तयार झालेली प्रजा) व प्रकारही आहेत. नार्सिससच्या जाती मध्य यूरोप, भूमध्य सामुद्रिक प्रदेश आणि पूर्वेकडे आशियातून चीन व जपानपर्यंतचा प्रदेश येथे निसर्गतः आढळतात. मूळच्या बहुधा २५–३० जातींपासून निघालेल्या अनेक नवीन जाती, प्रकार व संकरजे सध्या मोठ्या प्रमाणावर लागवडीत आहेत त्यांच्या फुलांतील परिदलांशी (सर्वांत बाहेरील मंडलाशी) संलग्न असलेल्या तोरणांतील भेद लक्षात घेऊन त्यांचे तीन प्रमुख गट केले आहेत : (१) खरे डॅफोडिल अथवा तुताऱ्या(ट्रंपेट्स) यामध्ये तोरण (उपांगांचे मंडल) पुष्पमुकुटाइतके अथवा त्यापेक्षा लांब असते उदा., ना. स्यूडोनार्सिसस (डॅफोडिल) आणि ना. बल्बोकोडियम. (२) स्टारनार्सिसस (चॅलिस-फ्लॉवर्स) यामध्ये तोरणाची लांबी पुष्प मुकुटाच्या निम्म्याइतकी असते उदा., ना. ट्रायँड्रस व ना. इन्कम्पॅरॅबिलिस अनेक संकरजे. (३) खरे नार्सिसस यांच्या फुलांतील तोरण आखूड आणि कधी फक्त वर्तुळाकार कंगोऱ्यासारखे असते उदा., ना. पोएटिकस, ना जोंक्विला आणि ना. टॅझेटा.
नार्सिसस वंशातील सर्व वनस्पती आवृत-कंदयुक्त [⟶खोड] असून त्यांच्या कंदांपासून जमिनीवर रेषाकृती किंवा आरीसारखी पाने आणि फुलांचा दांडा येतो फुलोरा एकपुष्पी किंवा चवरीसारखा अनेक फुलांचा असून त्याखाली पातळ महाछद असतो [⟶पुष्पबंध] फुले पांढरी, पिवळी, क्वचित हिरवी आणि आडवी, उभी किंवा लोंबती फुलांतील परिदलमंडल अपछत्राकृती (समईसारखे) असून त्याची नलिका विविध आकारांची व खंड सहा, बहुधा सारखे, उभट, पसरट किंवा बाहेरच्या बाजूस झुकलेले असतात. या नलिकेच्या कंठातून कमीजास्त लांबीचे नळीसारखे, पेल्यासारखे, तुतारीसारखे किंवा फक्त वाटोळ्या कंगोऱ्यासारखे तोरण येते. परिदलमंडलाच्या तळातून सहा केसरदले येतात तीन किंजदलांच्या संयुक्त अधःस्थ किंजपुटात तीन कप्पे व अनेक अधोमुखी बीजके असतात [⟶फूल]. फळ (बोंड) पुटकभिदुर (कप्प्यांच्या वाजूवर तडकणारे) व बिया गोलसर किंवा कोनयुक्त. नार्सिससची लागवड ⇨ डॅफोडिल या नोंदीत वर्णिल्याप्रमाणे करतात. इतर सामान्य शारीरिक लक्षणे मुसली कुलात [⟶ॲमारिलिडेसी] वर्णिल्याप्रमाणे असतात.
नार्सिसस जोंक्विला (इं. जोंक्विल) ही सु. ४५ सेमीं. उंचीची द. यूरोप व अल्जेरिया येथील जाती भारतातील बागांत शोभेकरिता लावलेली आढळते. या जातीला २–६ पिवळ्या सुगंधी फुलांचा फुलोरा येतो फुलात पेल्यासारखे दातेरी तोरण असते फ्रान्समध्ये हिच्या फुलांपासून बाष्पनशील (बाष्परूपाने उडून जाणारे) तेल काढतात त्याचा सुगंधी द्रव्यांत उपयोग करतात. ना. टॅझेटा (इं.पॉलिअँथस नार्सिसस हिं. नर्गिस, इरिसा) ही जाती कॅनरी बेटे ते जपान या प्रदेशात आढळते व तीही भारतात बागेत शोभेकरिता लावतात सु. ३०–५० सेंमी उंचीच्या दांड्यावर हिला पेल्यासारखे पिवळे तोरण असलेल्या अनेक सुगंधी पांढऱ्या फुलांचा फुलोरा येतो. या फुलांपासून उग्र सुगंधी वासाचे बाष्पनशील तेल काढतात जॅस्मिनच्या अत्तराशी नार्सिसस अत्तराचे उत्तम मिश्रण होते उच्च प्रतीची फ्रेंच अत्तरे नार्सिससपासून बनविली जातात. नार्सिससचे कंद मुंबईत आयात करतात ते सुकवून, काप करून बाजारात विकले जातात व त्यांचा उपयोग कॉल्चिसीन या औषधिद्रव्याऐवजी करतात [⟶कॉल्चिकम ऑटम्नेल] ते काप विषारी, वांतिकारक (ओकाऱ्या करणारे), रेचक, मूत्रल (लघवी साफ करणारे) व शोषक असतात (चित्रपत्र ५३).
परांडेकर, शं. आ.
“