नरवेल : (म., गु., सं. अरणी हिं. अर्णी, अगेथा क. इचू, अग्निमंधा सं. अग्निमंथ, तेजोमंथ लॅ. प्रेम्ना इंटिग्रिफोलिया कुल–व्हर्बिनेसी). सु. ९ मी. उंचीचा हा पानझडी वृक्ष श्रीलंका, मलेशिया व भारत (कोकण, कारवार, आसाम, खासी टेकड्या, अंदमान व निकोबार बेटे) येथे आणि मुंबईपासून मलाकापर्यंत (मलेशिया) सामान्यपणे समुद्रकिनारी आढळतो. याची साल पिवळट असून खोडावर व फांद्यांवर कधीकधी काटे असतात. पाने साधी, समोरासमोर, मऊ, केसाळ, अखंड आणि कधी टोकाकडे दातेरी असतात. याचे परिमंजरीय गुलुच्छ [→ पुष्पबंध] फुलोरे आणि त्यांवर लहान, दुर्गंधी, हिरवट पिवळी फुले जून ते जुलैमध्ये येतात. अश्मगर्भी (आठळीयुक्त) फळे गोलसर, गुळगुळीत, निळसर काळी व संवर्तावर (पुष्पकोशावर) टेकलेली असतात. फळात चार कप्पे व चार कठीण बिया असून बियांवर बारीक पुरळ असतो. फुलांची संरचना आणि इतर सामान्य शारीरिक लक्षणे ⇨ व्हर्बिनेसी कुलात (साग कुलात) वर्णिल्याप्रमाणे असतात.
मुळे फिकट तपकिरी व सुगंधी असतात. याचे मूळ ‘दशमुळा’त अंतर्भूत असून ते जुनाट तापावर देतात. ते कडू, तिखट, दीपक (भूक वाढविणारे), सारक, पौष्टिक व उष्ण असते. पाने सर्दी व ज्वर यांमध्ये मिरीबरोबर चुरून देतात. सर्व भागांचा काढा संधिवातावर आणि तंत्रिका शूलावर (मज्जेच्या तीव्र वेदनांवर) उपयुक्त असून मुळांचा काढा अग्निवर्धक (भूक वाढविणारा) व यकृत विकारांवर गुणकारी असतो. मूळ व पाने सूज आणि गंडमाळा यांत पोटामध्ये देतात व बाहेरून लेपही लावतात. लाकूड सुवासिक, मध्यम प्रतीचे कठीण असून ते फळ्या, फण्या, कोरीव व कातीव काम इत्यादींसाठी उपयुक्त असते. त्रावणकोरातून व सुंदरबनातून याच्या मुळांचा पुरवठा होतो. मुळात पिवळट रंगद्रव्य, टॅनीन व बाष्पनशील (बाष्परूपाने उडून जाणारे) तेल असते. श्रीलंकेत या तेलाचा उपयोग उदरशूलावर (पोटदुखीवर) करतात. वात्स्यायन यांच्या कामसूत्रात (इ. स. चौथे शतक) अग्निमंथ या नावाचा उल्लेख ‘भाज्यां’ मध्ये केलेला आढळतो.
कानेटकर, मो. रा. परांडेकर, शं. आ.
“