छिन्नमानस

छिन्नमानस : (शिझोफ्रेनिया). ही एक कार्यिक चित्तविकृती असून ती इतर चित्तविकृतींच्या मानाने अधिक प्रमाणात आढळून येते [⟶ चित्तविकृती]. लहान वयात होणारी छिन्नमानस वा मनोऱ्हास विकृती (डिमेन्शिया प्रीकॉक्स) हे तिचे पूर्वीचे वर्णन तितकेसे बरोबर नाही. कारण तिची पूर्वचिन्हे जरी लहानपणी दिसून येत असली, तरी प्रत्यक्ष विकृती मात्र प्रौढ वयात — सामान्यतः पंचविशीच्या सुमारास— दृग्गोचर होत असते. छिन्नमानस ही रूढ होऊन बसलेली संज्ञाही तितकीशी अन्वर्थक नाही. कारण या विकृतीत व्यक्तीचा ‘स्व’ दुभंगलेला नसतो, तसेच तिच्या ठिकाणी वियोजनमूलक निराळे व्यक्तिमत्त्वही निर्माण झालेले नसते.

या विकृतीची चाहूल दोन ते तेरा वर्षे या वयात तसेच पौगंडावस्थेत लागू शकते. एखाद्याचा सहवास नकोसा वाटणे, एखाद्या विशिष्ट विचारानेच पछाडल्यागत होणे, वैफल्य सहन करण्याच्या क्षमतेचा अभाव, शिक्षा व टीका यांविषयी बेपर्वाई, अनिश्चयात्मक वृत्ती, कामुक प्रेरणेची निर्लज्ज अभिव्यक्ती, शब्दांचे विपरीत अर्थ करण्याची प्रवृत्ती, कुणी तरी अदृश्य बाह्य शक्ती स्वतःवर हुकमत गाजवत आहे अशा तक्रारी इ. या विकृतीची पूर्वलक्षणे असल्याचे दिसून आले आहे. 

‘छिन्नमानस ’ हे काही विकृतींच्या समूहास अनुलक्षून दिलेले नाव आहे. व्यक्तिमत्त्वाचे विघटन वा ऱ्हास करणाऱ्या चित्तविकृतींच्या एका गटास हे नाव देण्यात आलेले आहे.

लक्षणे : छिन्नमानसाची सर्वसाधारण लक्षणे पुढीलप्रमाणे असतात : वास्तवाशी मनाने संपर्क तुटणे कल्पनाजालात वा दिवास्वप्नसृष्टीत दंग असणे सभोवतालच्या परिसरातील घटनांत रस न वाटणे भावनात्मकतेचा अभाव भावनाभिव्यक्तीत कोरडेपणा, निर्जीवपणा, औचित्यविचाराचा अभाव किंवा एकाएकी भावनोद्रेक विचारांमध्ये विस्कळीतपणा, असंबद्धता आणि पुनरावृत्ती त्यामुळे बोलण्यातही असंबद्धता व पुनरावृत्ती, स्पर्श, ध्वनी, दर्शन वगैरेंची ⇨निर्वस्तुभ्रमात्मक संवेदने स्वतःच्या मोठेपणाचे संभ्रम निर्णय वा निश्चय करण्याच्या क्षमतेचा ऱ्हास विचित्र व ठराविक साच्याच्या हालचाली, शरीरविन्यास व मुखाविर्भाव आणि त्यांची सतत पुनरावृत्ती कधीकधी अगदीच मौन व तेही आपण मेलेलो आहोत किंवा आपल्या बोलण्याने इतरांचा नाश होईल असा विचित्र कल्पनेमुळे शब्दसंकर करून अस्तित्वात नसलेले चमत्कारिक शब्द बनवून ते वापरण्याची प्रवृत्ती काहीच न लिहिणे किंवा एकसारखे व तेच ते लिहीत सुटणे शब्द व वाक्ये अर्धवट आणि अशुद्ध लिहिणे मधूनच चित्रभाषेचा अवलंब करणे सामाजिक परिसराशी मनाने संपर्क तुटलेला असल्यामुळे स्वच्छतेच्या, नियमितपणाच्या व व्यवस्थितपणाच्या सवयींचा तसेच नैतिक मूल्यांच्या जाणिवेचा लोप इत्यादी.

प्रकार : छिन्नमानसाचे (१) साधा, (२) बधिर,(३) गलितगात्र व (४) संभ्रमयुक्त असे प्रमुख चार प्रकार पडतात. बालवयीन, तीव्र, चिरकारी, भावातिशयप्रधान (अफेक्टिव्ह) व अवशिष्ट असेही आणखी काही प्रकार त्यांच्या बालवयीन बाधेनुसार, तीव्रतेनुसार, दीर्घकालीनतेनुसार केले जातात. या प्रत्येक प्रकाराचा विशिष्ट लक्षणसमुच्चय असतो. त्याची कारणेही भिन्न भिन्न असतात व साध्यासाध्यतेच्या दृष्टीनेही या प्रकारांमध्ये फरक असतो. उदा., पहिल्या तीन प्रकारांत व्यक्तीचे वय २५ ते ३० वर्षे, शरीर अशक्त व हृदय आकाराने लहान असते, चौथ्या प्रकारात मात्र तसे नसते. तसेच पहिल्या व चौथ्या प्रकारांत आनुवंशिकतेचा भाग कमी असतो, पण दुसऱ्या आणि तिसऱ्यामध्ये तो अधिक असतो. दुसरा प्रकार उपचारास कमी दाद देतो, तर तिसरा चांगली दाद देतो.

 साध्या छिन्नमानसाची लक्षणे म्हणजे आस्था वा आवडीच्या विषयांची संख्या तसेच ईर्षा, सहानुभवक्षमता, इतरांविषयी व स्वतःच्या यशापयशाची पर्वा कमी कमी होत जाणे, एकांतप्रियता, स्वच्छतेविषयी उपेक्षावृत्ती, भिन्नलिंगी व्यक्तींत फारसा किंवा मुळीच रस न वाटणे, आक्रमक किंवा विपरीत लैंगिक वर्तन, काम व जबाबदारी स्वीकारण्याचा प्रयत्न न करणे इत्यादी. या प्रकारात निर्वस्तुभ्रम , संभ्रम व चमत्कारिक हावभाव इ. लक्षणे आढळत नाहीत.

 बधिर छिन्नमानस या प्रकारात व्यक्तिमत्त्वाचा बराच ऱ्हास झालेला असतो. अशा व्यक्तींमध्ये पूर्वीपासूनच विचित्रपणा, जीवनविषयक तत्त्वज्ञानात गुरफटून राहण्याची प्रवृत्ती, कृतकर्मांच्या परिणामांविषयी सचिंत मनःस्थिती, कल्पनाजालात वा दिवास्वप्नांत रमून जाणे ही लक्षणे आढळतात. ही विकृती जसजशी बळावत जाते तसतशी व्यक्तीच्या मनोव्यापारांची प्रगल्भता नष्ट होते व तिचे एकंदर व्युत्क्रमण (रिग्रेशन) होऊ लागते. भावनिक प्रतिक्रियांत बालिशता व खुळेपणा येतो विचार, भाषण, लेखन व अन्य कृती यांमध्ये असंबद्धता, विचित्रपणा व पुनरावृत्ती दिसून येऊ लागते काही व्यक्ती तर किळसवाण्या गोष्टी व निर्लज्ज वर्तन करू लागतात. या प्रकारात, विशेषतः आवाज ऐकू येण्याचे, निर्वस्तुभ्रम होतात स्वतःस काही व्याधी जडल्याचे किंवा बाधा झाल्याचे, कोणीतरी आपल्या विचारांवर ताबा चालवीत असल्याचे किंवा आपण परमेश्वर असल्याचे संभ्रम होऊ लागतात.

 गलितगात्र प्रकारच्या छिन्नमानसाचा मुख्य विशेष म्हणजे काही काळपर्यंत गुंगी वा ग्लानी (स्टूपर), तर काही काळ एकदम क्षुब्धावस्था अथवा या दोहोंपैकी एका अवस्थेचे प्राबल्य हा होय. गुंगी वा ग्लानी या दशेमध्ये व्यक्ती काष्ठवत आणि एका तर एकाच स्थितीत निश्चल बसून वा उभी राहते तिची त्वचा बधिर होते, चेहऱ्यावर विकारदर्शक रेषाही नसते, डोळे उघडे तर उघडेच, बंद तर बंदच राहतात आणि नजरेत भकासपणा येतो. काहीही न करण्याची वृत्ती परमावधीस पोहोचते. ही विकृती बळावली, की व्यक्तीचा स्वतःच्या लाळेवर व मलमूत्रोत्सर्गावर ताबा राहत नाही तसेच निर्वस्तुभ्रम आणि आत्मगौरवाचे संभ्रमही तिला होतात. क्षुब्ध दशेमध्ये सारख्या येरझारा, बडबड, निर्वस्तुभ्रम, भीती, आक्रमक व विध्वंसक कृत्ये, स्वतःस इजा वगैरे प्रकार दिसून येऊ लागतात.

 संभ्रमयुक्त प्रकार तीव्र स्वरूपाचा असतो. त्यात विविध निर्वस्तुभ्रम,आत्मश्रेष्ठत्वाचे व इतरांच्या कारस्थानीपणाचे संशयमूलक संभ्रम, स्वतःस परमेश्वरी संदेश मिळाल्याचे भ्रम इ. लक्षणे आढळतात.

 कारणे : छिन्नमानस विकृतीची कारणे संमिश्र स्वरूपाची असून त्यांमध्ये वंशदाय, शरीरपिंड, अंतःस्त्रावी ग्रंथींची विक्रिया, मेंदूतील विकार इ. जैव घटकांच्या जोडीस विविध प्रसंगांमुळे आलेली वैफल्य भावना प्रेरणात्मक, भावनिक तसेच भूमिकाविषयक संघर्ष लहानपणीचे कटू अनुभव अयोग्य मानसिक संगोपन व त्यामुळे राहून गेलेली सर्व बाजूंची अपरिपक्वता अहंकेंद्रित वृत्ती प्रेरणांच्या संबंधात जाचक सांस्कृतिक बंधने इ. मानसिक व सामाजिक घटकही अंतर्भूत असतात.

एफ्. जे. कालमान याने ही विकृती असलेल्या जुळ्यांचा तसेच ही विकृती असलेल्या मातापित्यांचा व त्यांच्या मुलांचा अभ्यास करून या विकृतीशी वंशदायाचा संबंध प्रस्थापित केला आहे. क्रेच्मर व शेल्डन यांनी कृषकाय वा सडपातळ शरीरयष्टीचा छिन्नमानसाशी असलेला संबंध सुचवला आहे परंतु तो साक्षात नसून दूरान्वयाने असावा, असे तज्ञ मानतात. अधिवृक्क ग्रंथीस्त्रावाची कमतरता या विकृतीस कारणीभूत असते, की ती या विकृतीचा परिणाम असते, याविषयी तज्ञांत मतभेद आहेत. मेंदूत निर्माण होणारी काही रासायनिक द्रव्ये तिला कारणीभूत असावीत, या कल्पनेस पुष्टी देणारा काही अप्रत्यक्ष पुरावा व काही प्रायेगिक पुरावा उपलब्ध झाला आहे. ही विकृती जडलेल्या व्यक्तींच्या पूर्वेतिहासावरून स्वभावपिंड, अयोग्य संगोपन, सदोष शिस्त, प्रेरणांच्या संबंधांतील विविध संघर्ष इ. मानसिक सामाजिक घटकांचे कारणपर महत्त्वही स्पष्ट झाले आहे.

उपचार : छिन्नमानस विकृतीची पूर्वलक्षणे लहानपणी किंवा वयात येण्याच्या सुमारास दिसून आल्याबरोबर प्रतिबंधक उपचार करणे इष्ट असते. विकृतीचा प्रादुर्भाव झाल्यानंतर, तरुण व्यक्तींच्या बाबतीत, इन्शुलिनने गुंगी आणणे काही अंशी उपयुक्त ठरते. मेट्रॅझॉलद्वारा तसेच विद्युत् प्रवाहाद्वारा आणलेल्या आकडीचा यात फारसा उपयेग होत नाही असा अनेकांचा अनुभव आहे. खोलवर रुजलेली व इतर उपचारांना दाद न देणारी छिन्नमानस विकृती असेल, तर मेंदूच्या अग्रखंडावर शस्त्रक्रिया करून पाहण्यात येते. तथापि व्यक्तीच्या व्यक्तिमत्त्वावर भलताच व अनिष्ट परिणाम होऊन बसण्यावर धोकाही या शस्त्रक्रियेत असतो, हे विसरून चालत नाही. या विकृतीच्या प्राथमिक अवस्थेत मनोविश्लेषणात्मक मानसोपचारपद्धतीचा उपयोग होण्यासारखा असतो परंतु ही विकृती बळावल्यानंतर मात्र तो होईल की नाही, याविषयी अनेक तज्ञ साशंक आहेत. एक सहायक उपचारतंत्र म्हणून, व्यक्तीस इतर व्यक्तींच्या समवेत कार्यव्याप्त ठेवणे मात्र उपयुक्त ठरते.  

पहा : अपसामान्य मानसशास्त्र मानसोपचार.

संदर्भ : 1. Arieti, S. Interpretation of Schizophrenia, New York, 1955.

           2. Broen, W. E.Jr.Schizophrenia: Research and Theory, NewYork, 1968.

           3. Hoskins, R. G.The Biology of Schizophrenia, New York, Norton, 1946.

           4. Jackson, D. D. Ed. The Etiology of Schizophrenia, New York, 1960. 

अकोलकर, व. वि.

“