करडई

करडई : (कुसुंबा हिं. बर्रे, कर्रक गु. करडा क. कुसुंबा सं. कुसुंभा, अग्‍निशिखा इं. सॅफ्फ्लॉवर लॅ. कॅर्थॅमस टिंक्टोरियस कुलकंपॉझिटी). सुमारे एक मी.पर्यंत उंचीच्या या लहान वर्षायू (एक वर्ष जगणाऱ्या) ओषधीचे [Ž→ओषधि] मूलस्थान निश्चितपणे माहीत नाही. तथापि ते डोंगराळ ॲबिसिनियाचा प्रदेश व अफगाणिस्तान असावे असे काही तज्ञ मानतात. हे क्षुप (झुडूप) फुलांपासून मिळणार्‍या लाल रंगाकरिता बहुतेक पौर्वात्य व पाश्चिमात्य देशांत फार वर्षांपासून लागवडीत आहे. द कांडॉल यांच्या माहितीप्रमाणे ईजिप्शियन ममीवरच्या कपडयांना हाच रंग दिला असावा. भारतात गुजरातमध्ये आणि दख्खनमध्ये रंग व बियांतील तेलाकरिता हिची फार मोठया प्रमाणावर लागवड केली जाते. सामान्य शारिरिक लक्षणे लक्षणे ⇨ कंपॉझिटी कुलात वर्णिल्याप्रमाणे पाने साधी, एकाआड एक, आयत-कुंतसम (भाल्यासारखी), ताठर, बिनदेठाची व कडांवर मऊ काटे असलेली पिवळी अथवा नारिंगी स्तबके [→ पुष्पबंध] नोव्हेंबरात येतात. छदे (ज्यांच्या बगलेत स्तबके येतात अशी पाने) हिरवी,अनेक, काटेरी व फळे पांढरी , लांबट, चौधारी असतात. बिया तैलयुक्त. कोवळ्या पानांची भाजी करतात. फुलांच्या रंगाने सुती व रेशमी कपडे व चीनमध्ये भेंडापासून केलेली खेळणी रंगवितात. सुकलेली फुले व अभ्रक यांपासून ओठास व गालास लाली आणणारी पूड बनवितात. फुले उत्तेजक, कफोत्सारक (कफ मोकळा करणारी), शामक, आर्तवजनक (मासिक पाळी सुरू करणारी) व काविळीवर गुणकारी. प्रसूतीनंतर दाह कमी होण्यासाठी ओटी पोटावर बियांचे पोटीस लावतात. पंजाबमध्ये बी मूत्रल (लवघी साफ करणारे) व पौष्टिक मानतात.

आफळे, पुष्पलता द.

करडई हे महत्त्वाचे गळिताचे धान्य आहे. सध्या भारतात या पिकाखाली सु. पन्नास लाख हेक्टर क्षेत्र असून त्यापैकी सु. तीन लाख हेक्टर क्षेत्र महाराष्ट्रात आहे.

हंगाम : रब्बी हंगामातील गहू, ज्वारी, हरभरा पिकांत करडई मिश्रपीक म्हणून घेतात, तेव्हा वरील पिकांच्या ६–१२ ओळींनंतर करडईच्या एक-तीन ओळी पेरतात.

मशागत व पेरणी : हे मिश्रपीक असल्यामुळे गहू, ज्वारी किंवा हरभरा या मुख्य पिकांना दिलेल्या मशागतीचा फायदा त्याला मिळतो. काही ठिकाणी खरीप मुगाच्या पिकानंतर रब्बीमध्ये करडई पेरतात. अशावेळी मूग काढून घेतल्यानंतर ती जमीन वखरून पोकळ करून, दोन ओळींत सु. अर्धा मी. अंतर ठेवून तिफणीने तिच्यात करडई ऑक्टोबरमध्ये पेरतात. स्वतंत्र पिकासाठी २०–२५ किग्रॅ. व मिश्रपिकासाठी ५–१५ किग्रॅ. बी हेक्टरला लागते. मिश्रपिकात पाभरीमागे मोघण लावून पेरणीकरतात. गहू, ज्वारी, हरभरा या पिकांना गुरांची वर्दळ  होणाऱ्या कडेने करडईचे पाटे घालतात. करडईच्या काटेरीपणामुळे वर्दळ बंद पडून पीक बचावते.

  खत : बदनापूर (जि. औरंगाबाद) येथील कृषि-संशोधन केंद्रात प्रयोगान्ती असे आढळून आले की, नायट्रोजनयुक्त खत (अमोनियम सल्फेट) हेक्टरी ११० किग्रॅ. पेरणीपूर्वी दिल्याने करडईचे उत्पन्न खात्रीने जास्त येते.

 आंतर मशागत : पीक सात-आठ सेंमी. उंच वाढल्यावर पंधरा दिवसांच्या अंतराने तीन कोळपण्या देतात.

 काढणी व उत्पन्न : पीक चार ते साडेचार महिन्यांत तयार होते. त्यावेळी पाने पिवळी पडतात. काढणी सकाळी केल्यास बोंडे गळून पडत नाहीत. काढणीच्या वेळी झाडाचे काटे टोचू नयेत म्हणून काढणी करणारे हातापायांना गोणपाटाचे तुकडे लपेटून घेतात. काढणी करताना झाडे नीट रचून ती वार्‍याने उडून जाऊ नयेत म्हणून त्यांच्यावर वजन ठेवतात. नंतर सवडीने ती खळ्यावर काठीने बडवून मळणी करून दाणे काढून घेतात. मिश्रपिकापासून हेक्टरी २०० किग्रॅ. आणि स्वतंत्र सलग पिकापासून ६०० किग्रॅ. उत्पन्न येते.

 सुधारलेल्या जाती : निफाड ६२–८ आणि नागपूर क्र. ७ या सुधारलेल्या जाती असून त्यांच्या संबंधीची माहिती खालील कोष्टकात दिली आहे.

करडईच्या सुधार लेल्या जाती