शेक्सपिअर, विल्यम : (२३ ? एप्रिल, १५६४–२३ एप्रिल, १६१६). जागतिक कीर्तीचा महान इंग्रज कवी व नाटककार. शेक्सपिअर स्ट्रॅटफर्ड – ऑन – ॲव्हनचा रहिवासी. त्याची जन्मतारीख परंपरेने २३ एप्रिल समजण्यात येते. स्ट्रॅटफर्डच्या चर्चमधील त्याच्या स्मारकावर २६ एप्रिल, १५६४ ही त्याच्या बाप्तिस्म्याची तारीख आढळते. तो आठ भावंडांत तिसरा. त्याचे वडील शेती व विविध वस्तूंचा व्यापार करून श्रीमंत झाले होते. स्ट्रॅटफर्डच्या पंचायतीत विविध जबाबदारीच्या जागांवर त्यांनी काम केले परंतु १५७७ च्या सुमारास त्यांची परिस्थिती हलाखीची झाली. त्यांची अधिकारपदे काढून घेण्यात आली. त्यामुळे स्ट्रॅटफर्डच्या मोफत शाळेत शिकणाऱ्या शेक्सपिअरचे शिक्षण थांबले व काहीतरी कामधंदा करणे त्याला भाग पडले. १५८२ मध्ये शेक्सपिअरने आपल्यापेक्षा आठ वर्षांनी मोठ्या असलेल्या तरुणीशी–ॲन हॅथवेशी–विवाह केला. या वेळच्या त्याच्या व्यवसायाची माहिती नाही. शेक्सपिअरला तीन अपत्ये झाली. १५८४ मध्ये शेक्सपिअरला स्ट्रॅटफर्ड सोडावे लागले कारण असे सांगतात की, त्याने टॉमस ल्यूसी या श्रीमंत गृहस्थाच्या मळ्यात चोरी केली. मेरी वाइव्ह्ज ऑफ विंडसर नाटकातले जस्टिस शॅलोचे पात्र रंगवून शेक्सपिअरने याचा वचपा काढला, असेही म्हणण्यात येते. १५८५ ते १५९२ हा शेक्सपिअरच्या जीवनातील संपूर्णपणे अज्ञात काळ. या काळात त्याने काय केले, याविषयी अनेक तर्क करण्यात आले. उदा., कोर्टात कारकुनी, वैद्यकी, मोतद्दार, शिक्षक, सैनिक, मुद्रक. १५९२ साली तो माहीत झाला, तो नाट्यजगतातील नवोदित तारा म्हणूनच. यावरून आधीच्या सात वर्षांत त्याने नाट्यव्यवसायात विविध प्रकारची उमेदवारी केली, नाटकाच्या सर्व तंत्रांचा कसून अभ्यास केला व विविध अनुभव मिळविले हे निश्चित. लेखी पुराव्याप्रमाणे १५९३ मध्ये शेक्सपिअर लॉर्ड चेंबरलिन्स मेन या राजाश्रय असलेल्या नाटकमंडळीत होता. अल्पावधीत व्यावसायिक यश मिळवून त्याने ⇨ रॉबर्ट ग्रीनसारख्या पदवीधर नाटककाराचा मत्सर जागृत केला. ‘इतरांची पिसे लावून मिरवणारा डोमकावळा’ असे ग्रीनने त्याच्याविषयी उपहासाने म्हटले.
नाट्यगृहे १५९२ ते १५९४ पर्यंत प्लेगमुळे बंद होती. या काळात शेक्सपिअरने व्हीनस अँड अडोनिस व द रेप ऑफ ल्यूक्रीझ ही नितांत सुंदर काव्ये लिहिली. तो इटली, डेन्मार्क व जर्मनीलाही जाऊन आला असा तर्क आहे. १५९४ मध्ये नाट्यगृहे परत सुरू झाली. या वर्षापासून शेक्सपिअरचे नाव सतत अग्रभागी दिसते. तो लॉर्ड चेंबरलिन्स मेन या नाटकमंडळीत होता. ह्याच मंडळीचे पुढे ‘किंग्ज मेन’ असे नाव पडले. या मंडळीसाठी शेक्सपिअरने १५९४ ते १६०३ या काळात दरवर्षाला दोन याप्रमाणे नाटके लिहिली. या नाटकांचे प्रयोग लंडनमधील निरनिराळ्या नाट्यगृहांत झाले. ह्या मंडळीने ⇨ बेन जॉन्सन, डेकर इ. इतर नाटककारांचीही नाटके बसविली. ह्याच व्यवसायातून शेक्सपिअरचे आर्थिक वैभव उभे राहिले. तो ‘किंग्ज मेन’ चा भागीदार झाला. त्याने स्ट्रॅटफर्डला घरे व शेते खरेदी केली व आपल्या वडिलांना स्ट्रॅटफर्डचे बेलिफ म्हणून मिळालेले मानचिन्ह संपादन केले. त्याचे वडील स्ट्रॅटफर्डलाच १६०१ मध्ये मरण पावले.
शेक्सपिअरचे १६०८ पर्यंत वास्तव्य लंडनमध्येच होते. त्याला राजदरबारी मानमरातब मिळाला. समकालीन नट व नाटककारांबरोबर त्याचे जिव्हाळ्याचे संबंध होते. उदा., जेम्स बर्बेज, बेन जॉन्सन, राजवर्तुळातील त्याचा चाहता सौदॅम्टन हा उमराव इत्यादी. या काळातच श्रेष्ठ नाटककार व कवी असा शेक्सपिअरचा वारंवार उल्लेख व गौरव होऊ लागला. १६१० च्या सुमारास शेक्सपिअर स्ट्रॅटफर्डला कायम वास्तव्यासाठी गेला. तेथेच ह्या थोर नाटककाराचे निधन झाले. या जगविख्यात नाटककाराच्या जीवनातील काही गोष्टी अज्ञातच राहिल्या. त्याचे शिक्षण किती झाले, त्याने गाव का व केव्हा सोडले, लंडनमध्ये त्याने सुरुवातीच्या काळात कशी उपजीविका केली, ह्यांसारख्या प्रश्नांना उत्तरे न मिळण्याचे कारण म्हणजे नाट्यव्यवसायाला त्या काळी सामाजिक प्रतिष्ठा नव्हती, हे होय.
शेक्सपिअरच्या अस्तित्वाविषयीचा वाद : खुद्द शेक्सपिअर नावाचा नाटककार होता की नाही, असाही एक वाद झाला आहे. शेक्सपिअर ह्या टोपणनावाखाली इतर कुणीतरी नाटके लिहिली, हे या वादाचे प्रमुख सूत्र. ⇨ फ्रान्सिस बेकनने (१५६१–१६२६) शेक्सपिअरची नाटके लिहिली असा वाद स्मिथने सुरू केला व तो खूप गाजला. ऑक्सफर्डचा सतरावा अर्ल एडवर्ड डी व्हेरी डर्बीचा सहावा अर्ल विल्यम स्टॅ न्ली नाटककार ⇨ क्रिस्टोफर मार्लो (१५६४–९३) ही आणखी काही नावे. या प्रत्येकाने शेक्सपिअर हे टोपणनाव का घेतले, याची वेगवेगळी कारणे देण्यात येतात. हा वाद मुळात उत्पन्न होण्याचे कारण असे की, स्ट्रॅटफर्डच्या शेक्सपिअरचा उपलब्ध असलेला त्रोटक जीवनवृत्तांत लक्षात घेता, अशा माणसाने महान प्रतिभाशाली कलाकृती निर्माण केल्या, यावर विश्वास बसत नाही. खेडेगावातील सामान्य कुटुंबात वाढलेल्या व्यक्तीला दरबारी रीतिरिवाज, भाषा व इतिहासादी विषयांचे आश्चर्यकारक सखोल ज्ञान कोठून आले ? या प्रतिभाशाली कवीचे एकही हस्तलिखित उपलब्ध असू नये ? का लेखक अज्ञात राहावा म्हणून ही हस्तलिखिते नष्ट करण्यात आली? एक गोष्ट खरी की, शेक्सपिअर नव्हताच म्हणणाऱ्यांना अजून निखालस पुरावा देता आलेला नाही. त्याच्या अस्तित्वाविषयी मात्र खात्री पटावी, असा भरपूर पुरावा सादर करण्यात आला आहे.
चार फोलिओ आवृत्त्या १६८५ पर्यंत प्रसिद्ध झाल्या. तिसऱ्या आवृत्तीत शेवटी पेरिक्लीझ व शेक्सपिअरने न लिहिलेली इतर चारपाच नाटके आहेत. शेक्सपिअरच्या नावावर किंवा त्याने लिहायला मदत केलेली अनेक नाटके आहेत. त्यांचे लेखी पुरावे मिळतात. ह्या सर्वच विषयांवर अजूनही संशोधन चालू आहे. शेक्सपिअरने नक्की किती नाटके लिहिली, या नाटकांची खरी व प्रक्षिप्त संहिता कितीमध्ये किती प्रमाणात आहे, त्यांपैकी चोरून किती छापली गेली, यांसारखे प्रश्न कायम आहेत. निकोलस रो, ⇨ अलेक्झांडर पोप, ल्यूइस थीओबॉल्ड, टॉमस हॅन्मर, विल्यम वॉरबर्टन, डॉ. जॉन्सन, एडवर्ड कॅपेल, एडमंड मेलन, ए. डब्ल्यू. पॉलर्ड, ⇨ आर्थर टॉमस क्विलर-कूच, विल्यम जेम्स क्रेग इ. शेक्सपिअरच्या संहितेत व्यासंगी अभ्यासक होत. आपला मुद्दा खरा करण्यासाठी दडपून पाठभेद देणे, मजकूर चोरणे, खोट्या जुनाट आवृत्त्या तयार करणे, यांसारखे अपप्रकारही झाले आहेत.
नाटकांचा कालानुक्रम : हाही स्वतंत्र संशोधनाचा विषय झाला आहे. या संदर्भातला पहिला प्रयत्न मेलनने १७७८ मध्ये केला. फर्स्ट फोलिओत हा क्रम दिलेला नाही. नाटकांचा अनुक्रम ठरविताना निरनिराळ्या पुराव्यांचा उपयोग करण्यात आला. उदा., क्वार्टो आवृत्त्या, स्टेशनर्स रजिस्टर नावाचे नोंदणी-पुस्तक, रोजनिशीतील उल्लेख इत्यादी. तसेच इतरही काही कसोट्यांचा उपयोग करण्यात आला. उदा., नाटकातील अनुप्रासयुक्त व अनुप्रासरहित ओळींचे परस्परांशी प्रमाण. शेक्सपिअरच्या व्यक्तिमत्त्वाच्या व नाट्यप्रतिभेच्या विकासाचे सुसंगत चित्र त्याच्या नाटकांतून उभे राहते का, हे पाहण्यासाठी हा कालानुक्रम ठरविण्याचा प्रयत्न चालू आहे. ई. के. चेंबर्सने दिलेला कालानुक्रम या विषयावरील चर्चेला आधारभूत मानतात.
रिचर्ड द थर्ड व रोमिओ अँड ज्यूलिएट (१५९७) ह्या नाटकांपासून शेक्सपिअरने शोकात्म नाटके लिहिण्यास सुरुवात केली. इ. स. १५९९ ते १६०६ या काळात त्याने जगप्रसिद्ध शोकात्मिका लिहिल्या. उदा., ज्यूलिअस सीझर (१५९९), हॅम्लेट (१६००), ऑथेल्लो (१६०३), किंग लीअर (१६०५), मॅकबेथ (१६०६), अँटनी अँड क्लीओपात्रा (१६०७), टायमन ऑफ अथेन्स (१६०५–०८). यांचा अभ्यास गेली तीनशे वर्षे सतत चालू आहे. यांतील प्रत्येक शोकात्मिका वेगवेगळ्या कारणांसाठी श्रेष्ठ आहे. प्रत्येकीने मानवी जीवनातील गूढ गोष्टींवर प्रकाश टाकण्याचा प्रयत्न केला आहे. या सर्व शोकात्मिका एकाच कालखंडात व सुखात्मिकांचा नजराणा प्रेक्षकांना दिल्यानंतर लिहिल्या गेल्या, ही गोष्ट अभ्यासकांना फार अर्थपूर्ण वाटते. या शोकात्मिकांतून खुद्द शेक्सपिअरच्या भावनिक व मानसिक संघर्षाचे प्रतिबिंब पाहण्याचा प्रयत्न नित्य चालू आहे.
प्रमाद, दुःख आणि पाप यांचे कडू जहर या शोकात्मिकांना झाकोळून टाकते. त्यांतील दैवाचा खेळ क्रूर आहे. उदा., ऑफेलिया, डेस्डेमोना, कॉर्डेलिया यांसारख्या निष्पाप नायिकांचा बळी. मानवी जीवन म्हणजे केवळ क्रौर्य व राक्षसीपणा त्यात सद्-गुणांचा विजय व दुर्गुणांचा पराजय वगैरे काही नाही, असे या शोकात्मिकांतून सुचविले आहे. या भीषण जीवनदर्शनाची छाया या काळातल्या ट्रॉइलस अँड क्रेसिडा (१६०२), ऑल्स वेल डेटा एंड्स वेल (१६०२), मेझर फॉर मेझर (१६०४) या सुखशोकमिश्रित नाटकांवरही (रोमान्सेस) पडली आहे.
शेक्सपिअरच्या शेवटच्या कालखंडातील नाटके म्हणजे पेरिक्लीझ (१६०८), सिंबेलाइन (१६०९), द विंटर्स टेल (१६१०) व टेंपेस्ट (१६११). या काळात शेक्सपिअर स्ट्रॅटफर्डला स्थायिक झाला होता. त्याला भरपूर लोकप्रियता, कौटुंबिक स्वास्थ्य व ऐश्वर्य मिळाले होते. त्याचा प्रभाव या नाटकांवर पडला आहे असे मत मांडले गेले आहे. ह्या नाटकांची रचना काहीशी सैल आहे. त्यांत जादू, चमत्कार, असंभाव्य घटना, सुख-दुःखांचे मिश्रण, संगीतिकेतील दृश्यकाव्य व संगीत यांचे एक विलक्षण रसायन झालेले दिसते. शेक्सपिअरच्या वृत्तीतील स्थिरता त्यांतून प्रत्ययाला येते. झाले गेले विसरून उदार अंतःकरणाने क्षमाशील बनणे, हाच जीवनातील सर्वश्रेष्ठ गुणविशेष आहे, हेही त्यांतून सूचित झाले आहे.
शेक्सपिअरची रंगभूमी अगदी साध्या पद्धतीची होती. प्रेक्षक रंगमंचाच्या तीनही बाजूंस गर्दी करून उभे राहत. त्यामुळे अंतर्गत सजावटीस व निरनिराळे पडदे ठेवण्यास वाव नव्हता. यामुळे उत्तम संवादरचना, भरपूर मोठ्या आवाजात संवाद पेश करणारा नटसंच व संवाद पाठ करण्यास सुलभ व्हावे, म्हणून ते वृत्तबद्ध व काव्यात्म करणे असे त्या वेळच्या सर्वच नाटकांचे स्थूलमानाने स्वरूप दिसते, म्हणूनच शेक्सपिअरकालीन नाटके काव्यगुणांनी रसरसली. [→ रंगभूमी].
शेक्सपिअरच्या प्रत्येक कलाकृतीचा अभ्यास त्या त्या कलाकृतीतून मिळणाऱ्या सूत्रांच्या आधारानेच झाला पाहिजे, असे आग्रहाने प्रथम सांग़णारा समीक्षक कोलरिज. त्याने व ⇨ जॉन कीट्सने शेक्सपिअरच्या सर्जनशील प्रतिभेच्या विविध विशेषांकडे वाचकांचे लक्ष वेधले. कीट्स व शेक्सपिअर यांच्या प्रतिभेमधील साम्यावर विसाव्या शतकात खूप लिहिले गेले. जर्मन अभ्यासकांनी (उदा., ⇨ आउगुस्ट व्हिल्हेल्म फोन श्लेगेल, ⇨ गोट्होल्ट एफ्राइम लेसिंग इ.) शेक्सपिअरची नाटके तत्त्वज्ञानातल्या जटिल समस्यांची उकल करतात असे म्हटले आहे. ब्रॅडलीने शेक्सपिअरच्या पात्रांचे सखोल मानसशास्त्रीय विश्लेषण करून नाटकांची रचना व त्यांतील काव्य यांना गौण मानले. एकोणिसाव्या शतकाच्या शेवटी अनेक शेक्सपिअर सोसायट्या स्थापन झाल्या. ⇨ वॉल्टर पेटरचा शेक्सपिअरचा अभ्यास (१८८९) विद्वत्तापूर्ण व शास्त्रीय संशोधनात्मक स्वरूपाचा आहे. एडवर्ड डाउडेनने (१८४३–१९१३) शेक्सपिरच्या नाट्यकृतींचे प्रकारांत व कालखंडांत वर्गीकरण करून त्यांतून शेक्सपिअरच्या व्यक्तिमत्त्वाचा विकास दाखविण्याची शक्यता प्रतिपादन केली.
विसाव्या शतकात शेक्सपिअरचा अभ्यास अनेक अंगांनी बहरून आला. ई. के. चेंबर्स हा शेक्सपिअरचा अधिकारी अभ्यासक. त्याचा शेक्सपिअरवरील ग्रंथ प्रमाणभूत मानतात. तसेच ए.सी. ब्रॅडली याची शेक्सपिअरच्या शोकात्मिकांची समीक्षा अतिशय प्रभावी ठरली. नाटकातील वास्तवता व जीवनातील वास्तवता भिन्न असतात, या दृष्टिकोनातून ई. ई. स्टोलने शेक्सपिअरच्या पात्रांचे विश्लेषण केले. ग्रॅनव्हिल-बार्करने शेक्सपिअरच्या नाटकांची प्रयोगक्षमतेच्या दृष्टिकोनातून मीमांसा करून याबाबतीतही शेक्सपिअर निर्विवादपणे श्रेष्ठ ठरतो असे म्हटले आहे. शेक्सपिअरचा अभ्यास तत्कालीन समाजाची मानसशास्त्रीय बैठक विचारात घेऊनही झालेला आहे.
⇨ सिग्मंड फ्रॉइडच्या मानसशास्त्रीय सिद्धांतांमुळे शेक्सपिअरविषयक समीक्षेत विविध दृष्टिकोनांची गर्दी उसळली. या सिद्धांतांमुळे शेक्सपिअरच्या पात्रांच्या स्वभावांतील विसंगतीवर वेगळाच प्रकाश पडतो. शेक्सपिअरच्या नाटकांतील काव्य व प्रतीकांच्या अभ्यासासही जोराची चालना मिळाली (उदा., जे.एम. मरी विल्सन नाइट मिस. स्पर्जन यांची समीक्षा). अशा अभ्यासातून एकांगी, आग्रही व खळबळजनक मतेही मांडण्यात आली आहेत (उदा., विल्सन नाइट टी. एस. एलियट यांची समीक्षा). शेक्सपिअरच्या भाषा व शैलीचा अभ्यासही पुष्कळवेळा अत्याग्रही झालेला दिसतो. मग त्याची प्रतिक्रियाही उमटते. क्रेग व टिलयार्ड यांनी शेक्सपिअरकालीन लोकभ्रम, समजुती इत्यादींचा सखोल अभ्यास केल्यामुळे त्याचे आगळेपण अट्टाहासाने सिद्ध करण्याच्या प्रवृत्तीस आळा बसला. शेक्सपिअरच्या नाटकांच्या संपादित आवृत्त्यांत आर्डेन, न्यू ऑक्सफर्ड, ग्लोब, वॉर्विक, फर्निव्हल (व्हेरिओरम आवृत्त्या), केंब्रिज, व्हेरिटी इत्यादींनी संपादिलेल्या आवृत्त्या फार मोलाच्या आहेत.
याशिवाय शेक्सपिअरने वापरलेले शब्द, वृत्ते, तसेच राज्यशास्त्र, वैद्यक, ज्योतिष, नाट्यशास्त्र, संगीत इ. विषयांचे त्याचे ज्ञान यांचाही अभ्यास झाला आहे. त्याच्या नाटकांतील पात्रांची सूचीही तयार करण्यात आली. त्याच्या लेखनाच्या सवयींचा अंदाज बांधून त्याच्या नाटकांच्या संहितांचे व त्यांतील शैलीचे स्वरूप ठरविण्याचे प्रयत्न झाले आहेत. तत्कालीन मुद्रणकलेचा अभ्यास करून फर्स्ट फोलिओ कसा छापला गेला असेल, याचाही अभ्यास झाला आहे (उदा., विलोबी हि न्मन). शेक्सपिअरवर लिहिल्या गेलेल्या सर्व पुस्तकांची, लेखांची व व्याख्यानांची नोंद करणारे संदर्भग्रंथही प्रसिद्ध झाले आहेत. हे काम नित्य चालूच आहे.
शेक्सपिअरविषयी चर्चा करण्यात आलेले प्रमुख साहित्यिक स्वरूपाचे प्रश्न असे : शेक्सपिअर कवी म्हणून श्रेष्ठ की नाटककार म्हणून ? शेक्सपिअरच्या नाटकांची आजची लोकप्रियता त्यांतील नाट्यगुणांमुळे की काव्यगुणांमुळे ? त्याच्या नाटकांतून त्याच्या व्यक्तिमत्त्वाच्या विकासाचा सुसंगत क्रम दिसतो काय ? त्याच्या नाटकांत उल्लेखिलेल्या व्यक्ती, प्रसंग व घडामोडी त्यावेळच्या प्रत्यक्ष जीवनात झाल्या होत्या का ? त्याच्या कित्येक काव्यपंक्तींचा नक्की अर्थ काय ? त्याच्या कित्येक व्यक्तिचित्रांभोवती असलेले गूढतेचे वलय दूर करून त्या व्यक्तिचित्रांचे निश्चित स्वरूप समजून घेता येईल काय ? त्याच्या सर्जनशील प्रतिभेचे निश्चित स्वरूप कसे आहे ? इत्यादी. या प्रश्नांची उत्तरे समीक्षा शोधत राहील आणि ती शोधताना नवे प्रश्नही निर्माण होतील पण एक गोष्ट खरी, की मॅथ्यू आर्नल्डने म्हटल्याप्रमाणे शेक्सपिअरची वाङ्‌मयीन महानता सदैव वादातीत राहील.
पहा : इंग्रजी साहित्य रंगभूमी.
संदर्भ : 1. Bradely, A. C. Shakespearean Tragedy, New York, 1955.
१९. केळकर, ग. ह. शेक्सपिअर व तत्कालीन इंग्रजी रंगभूमी, नागपूर, १९३२.
२०. ढवळे, वि. ना. व इतर, संपा. शेक्सपिअर परिचय, मुंबई, १९७९.
२१. देशपांडे, परशुराम शेक्सपिअरची सुनीते, पुणे, १९९७.
२२. पाडगावकर, मंगेश वादळ, मुंबई, २००१.
२३. वाटवे, गो. म. संपा. रूपकम, मुंबई, १९६५.
२४. शिरवाडकर, के. रं. शेक्सपिअर : जीवन आणि साहित्य, पुणे, १९९४.
२५. शिरवाडकर वि. वा. शोध शेक्सपिअरचा, पुणे, १९८३.
देवधर, वा. चिं.