मस्तिष्काघात

‘विलिस रोहिणी वलय’ याच्या स्पष्टीकरणासाठी ‘तंत्रिका तंत्र’ यो नोंदीतील आ. ४३ (खंड ७, पृष्ठ १०८) पहावी.

परिणाम करते. रोहिणी अंतःस्तराखाली तंतुमय ऊतक व वसा (स्निग्ध पदार्थ) मिळून बनलेल्या गाठी तयार होतात म्हणून या विकृतीला ‘ग्रंथिला रोहिणीकाठिण्य’ असेही म्हणतात. या गाठीमुळे रोहिणीतील पोकळीचा व्यास कमी होऊन मेंदूकडे जाणारा रक्तपुरवठा पुष्कळसा कमी होतो. कालांताराने गाठीच्या जागी वर्ण तयार होतात व त्यांमध्ये रक्तक्लथनाची जागा, वाहिनीमीलनाचे प्रमाण, रक्तदाब, रक्ताची श्यनता (दाटपणा) इत्यादींवर मस्तिष्क अरक्ता अवलंबून असते. रोहिणीतील प्रवाह बंद होताच ऊतकमृत्यू होऊन ती जागा व्रणाने व्यापली जाते. अर्थातच तेवढा भाग अकार्यक्षम क्षम बनतो.

लक्षणे : स्थानीय प्रेरक तंत्रासंबंधीची [⟶ प्रेरक तंत्र] विकृती, स्थानीय अतिसंवेदनशीलता, वाचा दोष किंवा गंभीर बेशुद्धी यांपैकी कोणत्याही तंत्रिका तंत्रासंबंधीच्या लक्षणाने एकाएकी सुरुवात होऊ शकते. कधी कधी उलट्या, झटके किंवा डोकेदुखीने सुरुवात होते आणि पुष्कळ वेळा मान ताठ झाल्याचे आढळते. सुरुवातीच्या लक्षणांमध्ये कमीजास्त तीव्रता आणि निरनिराळे प्रकार आढळतात. कधी कधी अतितीव्र सुरुवात होऊन रुग्ण धाडकन कोसळतो व गाढ झोपेत असल्याप्रमाणे निश्चेष्ट पडून राहतो. चेन-स्टोक्स श्वलनक्रिया (स्कॉटिश वैद्य जॉन चेन व आयरिश वैद्य विल्यम स्टोक्स यांच्या नावाने ओळखण्यास येणारी तीव्रतेत पुनरावर्ती विशिष्ट लयबद्ध बदल होणाऱ्या प्रकारची श्वसन क्रिया) सुरु होते एक हात व पाय पूर्णपणे शिथिल पडलेले असतात. मृत्यू काही तासांत किंवा काही दिवसांनी येतो.

कमी तीव्र प्रकाराची सुरुवात अल्प वाचा दोष, विचार, गती, संवेदना किंवा दृष्टी यांतील दोष यांनी होते. शुद्धीवर परिणाम होतो किंवा होत नाही. लक्षणे क्षणिक म्हणजे काही सेकंद, मिनिटे किंवा त्याहून जास्त काळ टिकतात. हाका अनिश्चित असून रोग्यात थोडीफार सुधारणा बहुधा होते.

पूर्वसूचक लक्षणांमध्ये डोकेदुखी, भोवळ, गुंगी व विचारांची अस्पष्टता यांचा समावेश होतो. मस्तिष्क रक्तस्त्रावात ज्वर, डोकेदुखी, उलट्या, झटके व बेशुद्धी ही तंत्रिका तंत्राच्या विकृतीची निर्देशक लक्षणे आढळतात. जी रोहिणी रोगग्रस्त असेल तीवर विशेष लक्षणे अवलंबून असतात. उदा., मध्यमस्तिष्क रोहिणीच्या विकृणीच्या विकृतीत विरुद्ध बाजूस एकांग पक्षाघात किंवा अर्धांग पक्षाघात (लकवा), वाक्विकृती इ. लक्षणे उद्‌भवतात.

कालांतराने उद्‌भवणारी लक्षणे मेंदूचे विकृत क्षेत्र, ऊतकनाशाचे प्रमाण इत्यादींवर अवलंबून असतात. कधी कधी रोगी संपूर्ण बरा होतो.

कोष्टकात अंतःमस्तिष्क रक्तस्त्राव (मस्तिष्क रक्तस्त्राव), मस्तिष्क रोहिणी अंतर्क्लथन (मस्तिष्क वाहिनीर्क्लथन) व मस्तिष्क अंतर्कीलन (मस्तिष्क वाहिनी अंतर्कीलन) या प्रमुख कारणांमुळे उद्‌भवणाऱ्या मस्तिष्कघातातील फरक दर्शविले आहेत.

निदान : कटिसूचिवेधाने (पाठीच्या कण्यातील खालून तिसऱ्या व चवथ्या मणक्यांमध्ये सुई खुपसून) मस्तिष्क-मेरुद्रव (मेंदूरज्जू यांना यांत्रिका आधार देणारा द्रव) काढून तपासणी करणे उपयुक्त असते [⟶ तंत्रिका तंत्र]. हा वेध अतिशय काळजीपूर्वक करावयाचा असतो. याशिवाय मस्तिष्क रोहिणीदर्शन, कवटीचे क्ष-किरण चित्रण, संगणक (गणकयंत्र) वापरून मेंदूची क्ष-किरणाद्वारे क्रमवीक्षणाने (ठराविक क्रमाने निरीक्षण करून) रचनात्मक माहिती मिळविणे (मेंदू क्रमवीक्षण) यांसारख्या विशेष परीक्षा निदानास मदत करतात. विद्युत् मस्तिष्कालेख (मेंदूतील प्रवाहांची आलेख रूपात मिळविलेली नोंद) सर्व प्रकारच्या मस्तिष्काघातात अपसामान्य असतो. या आलेखांचा रोगप्रगतिदर्शक म्हणून उपयोग करता येतो.

फलानुमान : (रोगाचे स्वरुप व लक्षणे यांवरून रुग्ण बरा होण्यासंबंधी करण्यात येणारे अनुमान). मस्तिष्क रोहिणी अंतर्क्लथनामध्ये मेंदूतील ऊतकनाशाचे क्षेत्र व त्याचे प्रमाण यांवर फलानुमान अवलंबून असते. सुधारणेच जेवढा विलंब तेवढे फलानुमान वाईट. अंतःमस्तिष्क रक्तस्त्रावात फलानुमान वाईट असते. अतिरक्तदाब व रोहिणीकाठिण्य असल्यास अधिक धोका असतो.

उपचार : मस्तिष्काघात ही एक वैद्यकीय आणीबाणी असल्यामुळे रुग्णास शक्य तेवढ्या लवकर रुग्णालयात दाखल करणे आवश्यक असते. उपचार मूळ कारणावर अवलंबून असून ते वैद्यकीय सल्ल्यानुसार योजणे हितावह असते. तीव्र अवस्थेतील उपचार सर्वस्वी रुग्णालयीन असतात. उपशामवस्था व पुनर्वसन कालातील उपचाराकडे विशेष लक्ष पुरवावे लागते. अर्धांग पक्षाघात झालेल्या रुग्णामध्ये पक्षाघात झालेल्या अवयवाची काळजी, वाक्विकृती, अर्धअंधत्व, मूत्रोत्सर्गावरील किंवा मलोत्सर्गावरील असंयम, मेंदूची कमजोर क्रिया शीलता यांकडे विशेष लक्ष पुरवावे लागते.

संदर्भ :  1. Datey, K. K. Shah, S. J., Ed., A. P. I. Textbook of Medicine, Bombay, 1979.

             2. Davidson, S MacLeod, J., Ed., The Principles and Practice of Medicine, Edinburgh, 1973.

             3. Krupp, M. A. Chatton, M. J., Current Medical Diagnosis and Treatment, Singapore, 1983.

             4. Petersdorf, R. G. and Others, Ed., Harrison’s Principles of Internal Medicine. Singapore, 1983.

              5. Scott, R. B., Ed., Price’s Textbook of the Practice of Medicine, Oxford, 1978.

भालेराव, य. त्र्यं.

“