मन्सूर, मल्लिकार्जुन भीमरायप्पा : (३१ डिसेंबर १९१० — ). हिदुस्थानी संगीतातील जयपूर घराण्याचे श्रेष्ठ गायक. जन्मस्थान मन्सूर (कर्नाटक). आज त्यांना ‘गायकांचे गायक’ म्हणता येईल. मन्सूरांचे आरंभीचे शिक्षण ग्वाल्हेर घराण्याचे बाळकृष्णबुवा इचलकरंजीकर यांचे शिष्य मिरजेचे पं. नीळकंठबुवा यांच्याकडे झाले. जयपूर घराण्याचे उस्ताद अल्लादियाखाँ यांचे पुत्र मंजीखाँ आणि भूर्जीखाँ यांच्याकडे त्यांनी पुष्कळ वर्षे तालीम घेतली. विशेषत: मंजीखाँ यांच्या प्रतिभावंत पण बंडखोर गायकीचा मन्सूरांच्या शैलीवर विलक्षण प्रभाव दिसून येतो. मन्सूरांनी अवघड गायकीला मुलायमपणा आणला व लोकभिमुख संगीत दर्जेदार नसते, हा विचार चुकीचा ठरविला.मंजीखाँ यांच्याप्रमाणेच मन्सूर मराठी भावगीते उत्तम गात. ‘ही रात सवत बाई’ या त्यांच्या भावगीताने त्यांनी एके काळी सार्‍या महाराष्ट्राला सुखविले. नाट्यगीते, ठुमर्‍या आणि भजने मन्सूर उत्तम गात. अलीकडे मात्र ते केवळ ख्यालगायन करतात. पुर्वी ते संगीत कानडी नाटकांतून कामे करीत व आपल्या गायनाने कन्नड रशिकांना मुग्ध करीत. स्वच्छ, निकोप व सुरेल आवाज, उत्तम दमसास, लयकारीवरचे प्रभुत्व आणि रागमांडणीचे कल्पनाकौशल्य त्यांच्या गायनात प्रामुख्याने जाणवते. अनेक अनवट रागांचा त्यांच्या गायकीमध्ये अंतर्भाव होतो. उदा., त्रिवेणी, बिहारी, देवसाख इ. राग मल्लिकाजुर्न मन्सूर मोठ्या अधिकाराने मांडतात. विद्वत्ता व रसिकता यांचे सुमधूर संमीलन म्हणजे मन्सूरांचे गाणे होय. गेली पन्नास वर्षे देशभर त्यांचे गाणे दुमदुमत आहे.
मल्लिकार्जुन मन्सूर यांना अनेक मान-सन्मान प्राप्त झाले : ‘पद्मश्री’ (१९७०) व ‘पद्मभूषण’ (१९७६), कर्नाटक विद्यापीठाची ‘डॉक्टर ऑफ लेटर्स’ ही सन्माननीय पदवी (१९७५), कर्नाटक राज्याचा ‘राज्य अकादमी पुरस्कार’ (१९६२) आणि ‘राज्य सेवा प्रशस्ती पुरस्कार’ (१९६८), दिल्लीच्या संगीत नाटक अकादमीकडून सर्वश्रेष्ठ गायक म्हणून पारितोषिक (१९७२) व मानद सदस्यत्व (१९८३) इत्यादींचा त्यांत अंतर्भाव होतो. मध्य प्रदेश सरकारने १९८१ पासून सुरू केलेला, एक लाख रुपयांचा ‘कालिदास सन्मान प्रशस्ती’ पुरस्कार सर्वप्रथम मल्लिकार्जुन मन्सूर यांना लाभला. तद्वतच कर्नाटक विद्यापीठाने संगीत विभाग सुरू करून त्या विभागाचे सन्माननीय प्रमुखत्व मन्सूरांना दिले आहे. आपली संगीतविद्या मुक्तपणे मन्सूर तेथे देत असतात. त्यांचे पुत्र राजशेखर मन्सूर आणि मट्टीगट्टी हे त्यांचे प्रमुख शिष्य होत. त्यांनी नन्न रसयात्रे (१९८३; म. शी. ‘माझी रसयात्रा’) हे आत्मचरित्र नुकतेच प्रसिद्ध केले असून त्यात संगीतसाधनेसाठी त्यांनी घेतलेले अपार कष्ट, गुणग्राहकता, गुरुप्रेम आणि कलावंताला शोभणारी नम्रता प्रकर्षाने दिसून येते.
पुजारी, श्रीराम