बहान : (भान, होडुंग इं. इंडियन पॉप्लर लॅ. पॉप्यूलस युफ्रॅटिका कुल – सॅलिकेसी) सु. १५ मी. उंची व २.५ मी. घेर असलेला हा भव्य पानझडी वृक्ष ⇨पॉप्लर ह्या सामान्य इंग्रजी नावाने ओळखल्या जाणाऱ्या उत्तर गोलार्धातील वृक्षांपैकी एक असून त्याचा अंतर्भाव इतर पॉप्लर वृक्षांप्रमाणे पॉप्यूलस या वंशात केला जातो. भारतात या वंशातील नऊ-दहा जाती आहेत बहान हे नाव पंजाब व वायव्य हिमालयात आणि होडुंग हे लडाखमध्ये वापरात आहे. हा वृक्ष सिंध, पंजाब, वायव्य हिमालय, पश्र्चिम तिबेट (४,००० मी. उंचीपर्यंत), बलुचिस्तान, अफगाणिस्तान, इराक व दक्षिण इराण इ. प्रदेशांत आढळतो. पंजाबात नद्यांच्या काठाने ⇨वाळुंजप्रमाणे हा विपुल आहे. याची साल जाड व खरखरीत असून पाने सोपपर्ण, विविध आकारांची, लांबट-आयत, अंडाकृती-समचतुर्भुज, अखंड, दातेरी किंवा खंडयुक्त, ७.५ – १५ सेंमी. लांब असतात. नर व मादी झाडे स्वतंत्र असून त्यांवर लहान फुलांचे कणिश प्रकारचे लोंबते फुलोरे [→ पुष्पबंध] बहुधा फेब्रुवारीत येतात आणि पाने जानेवारी त गळतात. दोन्ही प्रकारच्या फुलांना देठ असतात व फुलात पातळ बिंव असते. नर-फुलात ८-१२ केसरदले असतात स्त्री-फुलात २-३ अर्धचंद्राकृती किंजल्क पण किंजल एकच असतो किंजपुट ऊर्ध्वस्थ [→फूल]. बोंड (फळ) ७-१२ मिमी. लांब, अंडाकृती-कुंतसम (भाल्यासारखे) असून तडकल्यावर त्याची बहुधा तीन शकले होतात व त्यातून अनेक लंबगोल, दोन्हीकडे टोकदार व केसाळ बिया बाहेर पडतात. याची इतर सामान्य शारीरिक लक्षणे ⇨सॅलिकेसी कुलामध्ये (वाळुंज कुलात) वर्णिल्याप्रमाणे असतात.
याचे अनेक वृक्ष एका जागी येतात. त्या समुदायात एकाच जातीचे किंवा अन्य वंशातील किंवा जातीतील वृक्ष असतात. भरपूर सूर्यप्रकाश त्याला मानवतो व हिमतुषार तो सहन करू शकतो. निसर्गतः बिया व मुळांपासून निघणारे मुनवे यांपासून नवीन झाडे येतात या मुनव्यांचा उपयोग लागवडीकरिता करतात. याचे खोड वारंवार विशिष्ट उंचीवर छाटल्यास आलेल्या नवीन फांद्यांमुळे याची वाढ पुढे चालू राहते झाडाची वाढ जलद होते वर्षामध्ये घेराची वाढ ४-५ सेंमी. इतकी होते. बहानचे मध्यकाष्ठ लालसर व कधी गाभ्याजवळ काळे असते बाह्यकाष्ठाचे प्रमाण अधिक असून ते पांढरट असते. लाकूड हलके व मध्यम कठीण असते ओलेपणी त्याला कीड लागते परंतु जून लाकूड सावलीत वापरल्यास किंवा पाण्यात राहिल्यास टिकून राहते. ते कापण्यास व रंधण्यास सोपे असून त्यापासून तक्ते, क्रिकेट बॅटी, बुटाच्या टाचा, बॉबिन इ. वस्तू करतात ते जळणासही वापरतात. मेंढ्या, बोकड आणि उंट यांना याच्या पानांचा चारा घालतात. पंजाबात बहानच्या काड्या दात घासण्यास वापरतात. साल कृमिनाशक असल्याचे सांगतात.
हिंदीत ‘सफेदा’ या नावाने ओळखली जाणारी जाती (इं. व्हाइट पॉप्लर लॅ. पॉ. अल्वा) प. हिमालयात जंगली अवस्थेत व लागवडीत आहे. तिचे लाकूड आगकाड्यांकरिता व खोक्यांकरिता वापरतात. हा वृक्ष मोठा (३० मी. उंच) असून मध्य यूरोप ते मध्य आशिया (वायव्य हिमालयात १,२०० – ३,००० मी. उंचीवर) ह्या प्रदेशात आढळतो याचे लाकूड विविध प्रकारे उपयोगात आहे. साल पौष्टिक, मूत्रल (लघवी साफ करणारी) व ज्वरनाशी असून इटलीत कोयनेलऐवजी वापरतात. मूत्रकृच्छ् (उन्हाळे लागणे) व चर्मरोग यांवरही ती उपयुक्त आहे.
संदर्भ : 1. C. S. I. R. The Wealth of India, Raw Materials, Vol. VIII.New Delhi, 1969.
2. Kritikar, K. R. Basu, B. D. Indian Medicinal Plants, Vol. III, Delhi, 1975.
कानेटकर, मो. रा. परांडेकर, शं. आ.
“