बगळा

बगळा : (बक) . या पक्ष्यांचा समावेश सिकोनिफॉर्मिस गणाच्या आर्डीइडी कुलात करतात. या कुलात साठ जाती आहेत व त्या जगभर पसरलेल्या आहेत. त्यातल्या त्यात उष्ण कटिबंधात यांच्या जास्त जाती आहेत.

बगळे मध्यम ते मोठ्या आकारमानाचे असातात. यांची मान, पाय व बोटे लांब व सडपातळ असतात. यांच्या मानेच्या मणक्याची रचना अशी असते की, मान फक्त उदग्र प्रतलात (उभ्या पातळीत) हलविता येते. ती बाजूस वळू शकत नाही. हा पक्षी विश्रांती घेत असताना त्याची मान इंग्रजी एस् (S) अक्षराच्या आकाराची होते व डोके दोन खांद्यांच्यामध्ये असते. भक्ष्य पकडण्याच्या वेळी मान सरळ केली जाते. हे पक्षी व यांचे जवळचे संबंधी उडताना आपली मान मागे व डोके दोन खांद्यांच्या मध्ये ठेवून उडतात. यामुळे उडते पक्षी बगळे आहेत की नाहीत, हे दुरून सहज ओळखता येते. यांची चोच लांब, सरळ व खंजिरासारखी असते. भक्ष्य पकडण्यास हिचा चांगला उपयोग होतो. यांच्या शेपटीच्या पृष्ठभागावर अविकसित अशी एक ग्रंथी असते. सर्वसाधारण पक्ष्यांत या ग्रंथीतून निघणारा स्त्राव चोचीच्या साह्याने सर्व पंखावर चोळला जातो. यामुळे पंख तकतकीत राहतात. या पक्ष्यांत या ग्रंथीचा विशेष वापर केला जात नाही. छातीच्या पंखांच्या आत चूर्ण भरलेले लहान पंख असतात. हे चूर्ण चोचीच्या साह्याने मोठ्या पंखावर पसरवून हा पक्षी आपले खराब झालेले पंख स्वच्छ करतो. हे करण्यात तो आपल्या मधल्या नखाचाही उपयोग करतो. हे चूर्ण घासल्यावर पंखावर पाणी ठरत नाही.

बगळे दलदलीच्या प्रदेशात, पाण्याजवळ किंवा समुद्रकिनाऱ्यावर आढळतात. ते सर्वसाधारण समूहाने राहतात. यांची घरटी पाण्याजवळच्या झाडांवर किंवा दूरही असतात. पुष्कळ घरट्यांची मिळून एक वसाहत असते. काही वेळा एकाच झाडावर सु. १०० घरटी आढळली आहेत. ते पाण्याच्या पृष्ठावरून अगदी जवळून उडतात किंवा उथळ पाण्यातून हळूहळू चालत जातात अगर एके ठिकाणी स्वस्थ उभे राहतात. हे सर्व करीत असताना त्यांची दृष्टी भक्ष्याकडे  असते. जर एखाद्या मासा किंवा बेडूक दिसला की, झडप घालून ते पटकन चोचीने उचलतात.

प्रणयाराधन करताना यांची मान लांब केली जाते व चोच आकाशाकडे फिरविली जाते. एखाद्या झाडाची लहान डहाळी नर आपल्या चोचीच पकडतो व ती मादीस देतो. याचा अर्थ दोघेही एकमेकांस संमती देतात. या डहाळीचा उपयोग नवीन घरटे बांधण्यास अगर जुने सुधारण्यास केला जातो. नर घरटे बांधण्यास लागणारे साहित्य आणून देतो, तर मादी घरटे बांधते.

नर व मादी यांचा सारखाच असतो. या रंगात करडा, निळा, तपकिरी वगैरे विविध छटा असतात. काही नरांमध्ये विणीच्या हंगामात सुरूवातीस डोळ्याच्या पुढची त्वचा डोळ्याच्या इतर रंगापेक्षा वेगळी दिसते. इतर काही जातींमध्ये विणीच्या हंगामात डोके, मान, छाती व पाठ यांवर लांब पिसे येतात. विणीच्या काळात मीलनापूर्वी, पुष्कळ जातींत रंगात फरक होतात. चोच, पाय, नखे यांसारख्या अवयवांत हा फरक प्रामुख्याने दिसतो. हे भडक रंग फार काळ टिकत  नाहीत. हिरव्या बगळ्यामध्ये (ब्युटोराइडस व्हिरिसकेन्स) चोचीचा पिवळा रंग नारिंगी दिसू लागतो. तर पायाचा रंगही फिकट पिवळ्यापासून दाट नारिंगी होतो. अंडी देण्याच्या वेळेपर्यंत हे रंग पुन्हा हळूहळू फिके पडू लागतात.

बगळ्यांचा विणीचा हंगाम फेब्रुवारी ते मे असतो. या काळात नर बरेच आक्रमक असतात. नरमादीचे मीलन झाल्यावर मादी घरटे बांधण्याचे काम पुरे करते. व नंतर ती एका वेळी एक अशी आठवड्याच्या काळात सु. चार ते पाच अंडी घालते. अंड्यांचा रंग निळसर हिरवा असतो व त्यांच्यावर ठिपके नसतात. अंड्यांची लांबी ५ ते ५.५ सेंमी. व रूंदी २ सेंमी. असते. नरमादी दोघेही आळीपाळीने अंडी उबवितात. एक महिन्याने अंडे फोडून पिलू बाहेर येते. या वेळी त्यांच्या अंगावर लहानलहान पिसे असतात. सुरूवातीस या पिलांची भूक दांडगी असते. प्रथम नरमादी त्यांना आपल्या चोचीने आपल्या मुखातील अन्न भरवितात. पुढे काही दिवसांनी त्यांना घरट्यांच्या कडेवर ठेवले जाते. ही पिले आपसात भांडतात व वेळप्रसंगी सर्वात लहान पिलू मारून ते खाण्यासही कचरत नाहीत. दोन महिन्यांची झाल्यावर पिले स्वतंत्र रीत्या उड्डाण  करतात. सात-आठ महिन्यांची झाल्यावर ती वार्षिक स्थलांतरणात सहभागी होतात.

आर्डीइडी कुलाच्या आर्डीइनी या उपकुलात मोडणाऱ्या बगळ्यांच्या काही जातींना हेरॉन तर काही जातींना इग्रेट असे म्हणतात. दुसऱ्या बोटॉरिनी या उपकुलातील बगळ्यांना बिटर्न असे म्हणतात.

व्याघ्र बगळे, रात्रिंचर बगळे व प्रारूपिक बगळे असे यांचे तीन उपगट आहेत. व्याघ्र बगळे हा आदिगट आहे. यांच्या सहा जाती आहेत. हे बुजरे व एकएकटे राहणारे पक्षी असून यांच्या पंखांवर रंगीत पट्टे असतात. यांच्या जाती आफ्रिका, न्यू गिनी, ब्राझील या ठिकाणी आढळतात. रात्रिंचर बगळे हे मध्यम बांध्याचे पक्षी आपल्या भक्ष्याच्या शोधार्थ रात्री बाहेर पडतात. प्रारूपिक बगळ्यांच्या मानाने यांचे पाय व मान लहान असते. यांच्या जाती जगात सर्वत्र आढळतात. प्रारूपिक बगळे हे सर्वत्र आढळणारे बगळे होत. वर वर्णन केलेली बगळ्यांची सर्वसाधारण वैशिष्ट्ये यांच्यात आढळतात. ते दिवसा अन्न मिळवितात. करड्या रंगाचा बगळा म्हणजे ⇨ढोक (आर्डिया सिनेरिया) हा जगात सर्वत्र आढळतो. निळा बगळा (आ.हेरोडियास) उत्तर अमेरिकेत तर वैंगणी रंगाचा बगळा (आ.पुर्पुरिया) यूरोप, आशिया या प्रदेशांत आढळतो. मोठ्या आकारमानाच्या गोलियाथ बगळा (आ.गोलियाथ) हा आफ्रिकेच्या उष्ण कटिबंधात आढळतो. या गटात लहान आकाराच्या इग्रेटा वंशातील पुष्कळशा जातीचांही समावेश होतो यापैकी इग्रेटा गार्झेटा ही एक सर्वत्र आढळणारी जाती आहे. बोटॉरिनी उपकुलातील बिटर्न हे लहान आकाराचे बगळे आहेत. यांच्या जातीपैकी बेटॉरस स्टेलॅरीस ही जाती यूरोप व आशियात आढळते. हे पक्षी रात्रिंचर आहेत. यांच्या छातीवर तीन काळे पट्टे असतात. यांनी काढलेल्या आवाज सु. ५ किमी. पर्यंत ऐकू जातो. असे आवाज प्रामुख्याने विणीच्या काळात काढले जातात. हे बहुपत्नीकत्व पध्दती आचरणारे पक्षी आहेत. यांच्या वसाहती नसतात. संकटाची चाहूल लागताच हे उडून पळून जात नाहीत. तर डोके, मान व चोच आकाशाकडे रोखून ताठ व निश्चल उभे राहतात. यांच्या अंगावरील रेघा-ठिपक्यांमुळे ते ज्या गवतात राहतात त्याच्यासारखेच वाटतात व अशा तऱ्हेने ते ओळखणे कठीण होऊन त्यांचे रक्षण होते.

⇨ढोक, ⇨गायबगळा, ⇨मिल्हा, ⇨क्वाक, छोटा इग्रेट वा किल्चिया बगळा (इग्रेटा गार्झेटा). इंडियन रीफ हेरॉन वा काळा बगळा (इग्रेटा गुलॅरिस), छोटा हिरवा बिटर्न अथवा कांच बगळा (ब्युटोराइड्स स्ट्राएटस), चेस्टनट बिटर्न किंवा लाल बगळा (इक्झोब्रिकस सिन्नॅमोमिअस) आणि पिवळा बिटर्न (इ. सायनेन्सिस) या बगळ्यांच्या जाती भारतात आढळतात.

जमदाडे, ज. वि.

“